ស្ថាប័នក្រៅរដ្ឋាភិបាលដែលធ្វើការពាក់ព័ន្ធការបោះឆ្នោតដោយសេរី និងយុត្តិធម៌នៅកម្ពុជា រកឃើញថា ការទុកចន្លោះប្រហោងក្នុងច្បាប់ ដែលអាចឱ្យមន្ត្រីសាធារណៈកម្លាំងប្រដាប់អាវុធ និងមន្ត្រីតុលាការ ចូលរួមសកម្មការឃោសនាបោះឆ្នោតជាមួយបក្សនយោបាយ និងប្រឆាំងលើបក្សដទៃដោយសេរី គឺជារូបភាពអវិជ្ជមានយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរ ខណៈពួកគេទទួលប្រាក់ខែពីរាស្ត្រ តែខកខានបម្រើសេវាដោយអព្យាក្រឹត្យ។
ការរកឃើញនេះត្រូវបានលើកឡើងតាមរយៈ របាយការណ៍សង្ខេបស្តីពីការបោះឆ្នោតជ្រើសរើសក្រុមប្រឹក្សាឃុំ សង្កាត់ អាណត្តិទី៥ ឆ្នាំ២០២២ កម្រាស់ជាង ៧ទំព័រ របស់ គណៈកម្មាធិការដើម្បីការបោះឆ្នោតដោយសេរីនិងយុត្តិធម៌នៅកម្ពុជា (ខុមហ្វ្រែល) ចេញផ្សាយកាលពីថ្ងៃទី២៧ ខែកញ្ញានេះ។
ខុមហ្រ្វែល បានរកឃើញថា ការធ្វើវិសោធនកម្មច្បាប់បោះឆ្នោតឃុំ សង្កាត់ សម្រាប់ឆ្នាំ២០១៧ និងការធ្វើវិសោធនកម្មជាបន្តបន្ទាប់ ក្រោយការបោះឆ្នោតឆ្នាំ២០១៧ មានភាពអវិជ្ជមានច្រើនជាងវិជ្ជមាន។
ក្នុងនោះ ខុមហ្រ្វែល ថា ការផ្លាស់ប្ដូរដែលមានភាពវិជ្ជមាន ឬភាពប្រសើរជាងមុន មានដូចជា កំណែទម្រង់ប្រព័ន្ធចុះឈ្មោះបោះឆ្នោត និងការរៀបចំបញ្ជីឈ្មោះបោះឆ្នោតថ្មី ការចាត់ចែងដាក់ស្លាកសញ្ញារបស់គណបក្សនយោបាយនៅតាមទីសាធារណៈជាដើម ដែលសុទ្ធតែមានចែងច្បាស់លាស់ក្នុងច្បាប់បោះឆ្នោត។
ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី ស្ថាប័នក្រៅរដ្ឋាភិបាលដែលធ្វើការពាក់ព័ន្ធការបោះឆ្នោតដោយសេរី និងយុត្តិធម៌នៅកម្ពុជាមួយនេះក៏រកឃើញនូវការផ្លាស់ប្ដូរដែលមានភាពអវិជ្ជមានធ្ងន់ធ្ងរ រួមមាន ច្បាប់បោះឆ្នោតឃុំ សង្កាត់ មិនបានចែងបើកទូលាយដល់សកម្មភាពឃោសនាបោះឆ្នោត។ ក្នុងនោះ មានការរឹតត្បិតសិទ្ធិសេរីភាព ឬការកំណត់ព្រំដែនតូចចង្អៀតនៃការចូលរួមរបស់អង្គការសង្គមស៊ីវិលនៅក្នុងរដូវកាលឃោសនាបោះឆ្នោត និងការកាត់បន្ថយពេលវេលានៃការដង្ហែក្បួនឃោសនាបោះឆ្នោតរបស់បក្សនយោបាយដែលចូលរួមប្រកួតប្រជែងផងដែរ។
ក្រៅពីនោះ ខុមហ្វ្រែល ថា ការទុកចន្លោះប្រហោងក្នុងច្បាប់ ដែលជាឱកាសឱ្យមន្ត្រីសាធារណៈ កម្លាំងប្រដាប់អាវុធ និងមន្ត្រីតុលាការជាដើម ចូលរួមសកម្មឃោសនាបោះឆ្នោតជាមួយបក្សនយោបាយ និងប្រឆាំងលើបក្សដទៃដោយសេរី គឺជា«រូបភាពអវិជ្ជមានយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរ»។
ខុមហ្វ្រែល បញ្ជាក់ថា៖ «ការផ្លាស់ប្ដូរដែលមានភាពអវិជ្ជមានធ្ងន់ធ្ងររួមមាន៖ […]ការទុកចន្លោះប្រហោងក្នុងច្បាប់ ដែលអនុញ្ញាតឱ្យមន្ត្រីរាជការ កងកម្លាំងប្រដាប់អាវុធ យោធិន និងមន្ត្រីតុលាការ មានសិទ្ធិចូលរួមសកម្មភាពការឃោសនាបោះឆ្នោតជាមួយគណបក្សនយោបាយនៅក្រៅម៉ោងធ្វើការ ឬដាក់ច្បាប់ឈប់សម្រាកមួយរយៈពេលនៃការឃោសនាបោះឆ្នោត ដើម្បីផ្តល់លទ្ធភាពឱ្យពួកគេប្រើប្រាស់ពេលវេលាចូលរួមឃោសនាបោះឆ្នោត ដើម្បីគាំទ្រ និងប្រឆាំងគណបក្សនយោបាយដទៃដោយសេរី»។
អ្នកសម្របសម្រួលផ្នែកអង្កេត និងតស៊ូមតិនៃអង្គការខុមហ្វ្រែល លោក កន សាវាង្ស ថ្លែងបន្ថែមលើរបាយការណ៍នេះថា មន្ត្រីរាជការ កងកម្លាំង ជាពិសេសមន្ត្រីតុលាការ ជាអ្នកទទួលបៀវត្សពីពលរដ្ឋ ដែលចាំបាច់ត្រូវបម្រើសេវាដល់គ្រប់បក្សនយោបាយដោយអព្យាក្រឹត្យ មិនប្រកាន់បក្ខពួក។
លោកថា បុគ្គលជាមន្ត្រីរាជការគឺមានអំណាចជាប់ខ្លួន តែកាលណាមានសកម្មភាពចូលរួមឃោសនាបក្ស បើទោះក្រៅម៉ោងឬដាក់ច្បាប់ការងារដើម្បីទៅធ្វើក្តី នោះចៀសមិនផុតទេ ដែលត្រូវធ្វើកិច្ចការផ្សេងៗសម្រាប់បក្ស ខណៈច្បាប់បោះឆ្នោតបានបើកផ្លូវ និងមិនបានហាមមន្ត្រីសាធារណៈទាំងនោះរឿងសកម្មភាពនេះ។
មន្ត្រីសង្គមស៊ីវិលរូបនេះ យល់ថា បើមន្ត្រីរាជការទាំងនោះធ្វើសកម្មភាពឃោសនាឱ្យបក្សមួយ ប្រឆាំងបក្សផ្សេងជាជាងដាក់ខ្លួនជាកណ្តាល នោះវានឹងប៉ះពាល់ដល់តួនាទីក្នុងនាមអ្នកដោះស្រាយបញ្ហានានារបស់ពលរដ្ឋ ជាពិសេសជាហានិភ័យសម្រាប់បក្សដទៃ បើទោះមន្ត្រីទាំងនោះអះអាងថា ពួកគេនឹងបំពេញតួនាទីការងារដោយមិនលម្អៀងក៏ដោយ។
លោក កន សាវាង្ស ថា៖ «តែងតែមានការលើកឡើងថា [មន្ត្រីសាធារណៈ] គាត់ហ្នឹងគឺជាប្រជាពលរដ្ឋដែរ ចឹងគាត់មានសិទ្ធិក្នុងការគាំទ្រគណបក្សនយោបាយ។ តាមពិត ការលើកឡើងនូវចំណុចនេះ ខ្ញុំសូមគូសបញ្ជាក់មកវិញថា វាអត់ត្រឹមត្រូវទេ ដោយសារតែមន្ត្រីរាជការអាចអនុវត្តនយោបាយដូចប្រជាពលរដ្ឋធម្មតាចឹង ប៉ុន្តែត្រឹមតែលក្ខណៈនៃការចូលរួមបោះឆ្នោតទេ។ គាត់អាចមានតួនាទី មានសិទ្ធិក្នុងការជ្រើសរើសគណបក្សនយោបាយដែលគាត់ស្រឡាញ់ តាមរយៈការបោះឆ្នោត។ ប៉ុន្តែគាត់មិនអាចនឹងទទួលសិទ្ធិរហូតទៅដល់ធ្វើសកម្មភាពក្នុងនាមគាត់ជាមន្រ្តីរាជការដែលទទួលប្រាក់បៀវត្សពីការបង់ពន្ធរបស់ប្រជាពលរដ្ឋ ហើយយកមកប្រឆាំង មកគាំទ្រគណបក្សនយោបាយផ្សេង វាអត់ត្រឹមត្រូវ។ នេះជាចំណុចមួយដែលច្បាប់គួរតែពិចារណានៅក្នុងការវិសោធនកម្មកន្លែងហ្នឹងឡើងវិញ»។
អ្នកនាំពាក្យ គណៈកម្មាធិការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោត (គជប) លោក ហង្ស ពុទ្ធា មានប្រសាសន៍ថា នីតិវិធីមានចែងសម្រាប់តំណែងមន្ត្រីរាជការរដ្ឋថា តើអាចចូលរួមការឃោសនាបានក្នុងកម្រិតណា ដូចជា ការព្យួរការងារ ធ្វើនៅម៉ោងសម្រាក និងចុងសប្តាហ៍ជាដើម។
យ៉ាងណា លោកថា បើមានចំណុចណាមួយដែលឃើញថា មិនប្រក្រតី ឬចាត់ទុកថា អវិជ្ជមានធ្ងន់ធ្ងរ ជន ឬស្ថាប័ននោះអាចដាក់ពាក្យបណ្តឹងមក គជប បាន។
លោក ហង្ស ពុទ្ធា ថ្លែងថា ៖ «ការលើកឡើងថា វាមានផលអវិជ្ជមានត្រង់ដែលថា ឃើញអ៊ីចេះ ឃើញអ៊ីចុះហ្នឹង ចឹងសម្រាប់ គជប គឺថា សុំឱ្យមានការប្តឹងនៅក្នុងអំឡុងពេលនៃព្រឹត្តិការណ៍នីមួយៗទៅតាមប្រតិទិនដែលបានគ្រោងទុក ហើយការដែលយកបញ្ហាហ្នឹងយកមកលើកពីក្រោយមក យើងមិនដឹងកម្រិតពិតក្នុងកម្រិតណានោះទេ។ ចឹង គជប សុំឱ្យមានការដាក់ពាក្យបណ្តឹងជាលាយលក្ខណ៍អក្សរមក។ [មន្ត្រីរាជការឃោសនាឱ្យបក្សនយោបាយបែបនេះ អាចប៉ះពាល់ដល់អព្យាក្រឹត្យភាពការងារសេវាសាធារណៈទេ?] បាទ គឺច្បាប់ៗចែងយ៉ាងហ្នឹង! ទាំង គជប ទាំងប្រជាពលរដ្ឋទូទៅ ទាំងមន្ត្រីរាជការគឺត្រូវគោរពតាមច្បាប់ដែលមានជាធរមាន»។
អ្នកនាំពាក្យគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា លោក សុខ ឥសាន លើកឡើងថា ច្បាប់ស្តីពីការបោះឆ្នោតបានបញ្ជាក់ច្បាស់លាស់អស់ហើយថា មន្ត្រីរាជការ កងកម្លាំងសមត្ថកិច្ច តុលាការ មានអព្យាក្រឹត្យភាពក្នុងរយៈពេលយុទ្ធនាការនៃការឃោសនាបោះឆ្នោត ពោលគឺមិនយកការងារស្នូលមកលូកឡំនឹងការឃោសនា។ ក្នុងនោះ លោកថា ពួកគេអាចធ្វើសកម្មភាពឃោសនាបាននាពេលក្រៅម៉ោង មិនស្លៀកពាក់ឯកសណ្ឋាន និងមិនយកអាវុធតាមនៅពេលឃោសនា។
យ៉ាងណា លោកទទួលស្គាល់ថា ពិតជាមានផលប៉ះពាល់ដល់សេវាសាធារណៈ នៅពេលរដូវកាលឃោសនាម្តងៗ ដោយសារកម្លាំងប្រចាំការថយចុះ។
លោក សុខ ឥសាន ថា៖ «ម៉េចក៏គាត់ថា គេខុស? យោធាក៏ដោយ ប៉ូលីស ប៉េអឹម មន្ត្រីតុលាការ មន្ត្រីរាជការក៏ដោយ គេឱ្យត្រូវក្រៅម៉ោងការងារស្នូល។ [តើអាចប៉ះពាល់ដល់កិច្ចការសាធារណៈទេ បើមន្ត្រីរាជការព្យួរការងារដើម្បីទៅឃោសនាបោះឆ្នោត?] មិនប៉ះពាល់យ៉ាងម៉េច! អាហ្នឹងវាប៉ះពាល់ហើយ […] ការងារយើងធម្មតាយើងធ្វើ ១០នាក់ ដល់យើងទុកតែ ៥នាក់ អាហ្នឹងវាប៉ះពាល់ហើយ។ ក៏ប៉ុន្តែគេសុំច្បាប់ ដូចយើងសុំសម្រាកប្រចាំឆ្នាំអ៊ីចឹងណា។ យើងសុំចឹងទៅ រឿងអីមិនឱ្យគេ? អង្គភាពមួយៗគេអនុញ្ញាត។ ឧទាហរណ៍ តាមក្រសួង រដ្ឋមន្ត្រីជាអ្នកអនុញ្ញាត មានទាស់ខុសអី ហើយបើអង្គភាពទ័ព អង្គភាពប៉េអឹម ប៉ូលីសអី គេប្តូរវេនគ្នា»។
អ្នកនាំពាក្យគណបក្សភ្លើងទៀន លោក ថាច់ សេដ្ឋា យល់ថា បើមន្ត្រីសាធារណៈទៅហែហម និងឃោសនានយោបាយឱ្យបក្សទៅហើយ នោះភាពអព្យាក្រឹត្យនឹងមិនមានពេញលេញទេ ដោយហេតុថា គេនឹងលម្អៀងទៅរកបក្ខពួក។ លោកថា បើមានក្តីក្តាំអ្វីមួយរវាងបក្សនយោបាយដូចជា ករណីនៅតុលាការ នោះទំនាស់ផលប្រយោជន៍នឹងកើតឡើង ហើយភាពយុត្តិធម៌នឹងខកខាន។
លោក ថាច់ សេដ្ឋា ថា៖ «វាប៉ះពាល់ច្រើន! ឧទាហរណ៍ថា ប្រព័ន្ធតុលាការមួយ ប្រជាពលរដ្ឋពឹងផ្អែកទៅលើប្រព័ន្ធតុលាការដែលជាយុត្តាធិការ ដើម្បីផ្តល់យុត្តិធម៌។ ហើយចុះបើកន្លែងហ្នឹងអត់មានអព្យាក្រឹតហើយ ទៅពឹងអ្នកណាទៅកើត? អាហ្នឹងគ្រាន់តែនិយាយពីចំណុចមួយទេ មិននិយាយដល់មន្ត្រីមុខងារសាធារណៈមួយចំនួន ដែលលូកលាន់តែរឿងកិច្ចការនយោបាយផង។ ជាពិសេសតុលាការហ្នឹងដែលយើងមើលឃើញ ហើយដែលធ្វើឱ្យមិនអាចរក្សានូវអព្យាក្រឹតរបស់ខ្លួនបាន។ ឧទាហរណ៍ តុលាការដែលប្តឹង ស៊ុន ឆ័យ ជំនុំជម្រះ ស៊ើបសួរអីហ្នឹង មាន [អ្នកនាំពាក្យអយ្យការ] ប្លង់ សុផល ហ្នឹង សុទ្ធទៅហែបក្ស[កាន់អំណាច]ហ្នឹង ហើយទៅប្តឹងគេ ហើយទៅកាត់ក្តីគេ វាអត់ត្រូវតាហ្មងហ្នឹង»។
មន្ត្រីបក្សក្រៅរដ្ឋាភិបាលរូបនេះយល់ថា ដើម្បីធានានូវការបោះឆ្នោតដោយសេរី និងយុត្តិធម៌បាន វាលុះណាតែប្រមុខថ្នាក់ដឹកនាំនិង គជប កែសម្រួល និងធ្វើវិសោធនកម្មនានាដើម្បីបញ្ឈប់ទង្វើចាកអព្យាក្រឹត្យភាពរបស់មន្ត្រីសាធារណៈនេះ។
តាមរបាយការណ៍សង្ខេប ខុមហ្វ្រែល អះអាងថា ខ្លួនបានរកឃើញនូវចំណុច ២ ដែលមើលឃើញថា មានភាពអវិជ្ជមានខ្លាំង និងមិនធ្លាប់មានពីមុនមក។ ក្នុងនោះ ចំណុចទី១ គឺតំណែងតំណាងជាប់ឆ្នោត រួមទាំងឆន្ទៈរបស់ម្ចាស់ឆ្នោតមិនត្រូវបានធានា ព្រោះថា ច្បាប់បោះឆ្នោតបានប្បញ្ញត្តិឱ្យមានការបែងចែកអាសនៈដែលជាលទ្ធផលពីការបោះឆ្នោតនៃគណបក្សនយោបាយដែលត្រូវបានតុលាការរំលាយ យកទៅបែងចែកឱ្យគណបក្សផ្សេងទៀត ដែលមិនមែនជាជំហរ ឬបំណងនៃឆន្ទៈរបស់ម្ចាស់ឆ្នោត។ រីឯ ចំណែកទី ២ ការប្រើប្រាស់បណ្ដឹងទៅតុលាការក្នុងបទល្មើសព្រហ្មទណ្ឌ ជាមួយសកម្មភាពដែលអ្នកបានប្រព្រឹត្តមិនបានបំពេញគ្រប់លក្ខខណ្ឌនៃនីពិវិធីបោះឆ្នោត៕
