មហិច្ឆតាក្រាញអំណាច កម្សោយការទទួលខុសត្រូវរបស់ស្ថាប័នជាតិ រួមទាំងកង្វះមូលដ្ឋានក្នុងការពិចារណាដើម្បីរើសមេដឹកនាំ ជាឧបសគ្គចម្បងរារាំងដល់ការកសាងប្រជាធិបតេយ្យនៅកម្ពុជា បើទោះជាយន្តការនេះមានការគាំទ្រពីសហគមន៍អន្តរជាតិ និងការពារដោយរដ្ឋធម្មនុញ្ញ។
ជ្រុងមួយនៃបញ្ហានេះ ក្រុមអង្គការសង្គមស៊ីវិលបានលើកឡើងក្នុងពិធីរំឭកខួប៣១ឆ្នាំនៃកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពទីក្រុងប៉ារីស ធ្វើឡើងនៅរាជធានីភ្នំពេញ កាលពីថ្ងៃទី២៣ ខែតុលានេះថា ៣១ឆ្នាំមកនេះ រដ្ឋាភិបាលមិនទាន់រៀបចំការបោះឆ្នោតឱ្យមានលក្ខណៈសេរី ត្រឹមត្រូវ និងយុត្តិធម៌ ដូចមានចែងក្នុងកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពទីក្រុងប៉ារីស និងរដ្ឋធម្មនុញ្ញកម្ពុជា នៅឡើយទេ បើទោះបីកម្ពុជាបានប្តេជ្ញាចិត្តអនុវត្តរបបនយោបាយប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្សក្ដី។
ពួកគេសម្អាងថា បរិបទនយោបាយបែបនេះជំរុញឱ្យមានការគំរាមកំហែងសកម្មជនសិទ្ធិមនុស្ស ចាប់ឃុំខ្លួនសកម្មជននយោបាយ រហូតរំលាយឆន្ទៈម្ចាស់ឆ្នោតជិតពាក់កណ្ដាលប្រទេស ក្រោយតុលាការរំលាយគណបក្សសង្គ្រោះជាតិចេញពីសង្វៀននយោបាយអំឡុងចុងឆ្នាំ២០១៧។
ជាការកត់សម្គាល់ អាសនៈគណបក្សដែលតុលាការរំលាយ ទាំងនៅក្នុងសភា និងឃុំ-សង្កាត់ដែលទទួលបានពីការបោះឆ្នោតស្របច្បាប់មានចំនួនប្រហាក់ប្រហែលបក្សកាន់អំណាចដែរនោះ ត្រូវបានគេយកទៅបែងចែកគ្នាតាមច្បាប់កែសម្រួលបន្ទាន់មួយនៅពេលនោះ ដែលក្រោយបែងចែក បក្សកាន់អំណាចទទួលបានច្រើនជាងគេ រហូតគ្រប់គ្រងស្ថាប័នព្រឹទ្ធសភាទាំងមូលរហូតបច្ចុប្បន្ន។
នាយកប្រតិបត្តិមជ្ឈមណ្ឌលសម្ព័ន្ធភាពការងារ និងសិទ្ធិមនុស្ស លោក មឿន តុលា លើកឡើងថា តាមរយៈកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពទីក្រុងប៉ារីសឆ្នាំ១៩៩១ ប្លុកលោកសេរីបានលើកទឹកចិត្តកម្ពុជា ក្រោយពីប្រទេសក្រីក្រមួយនេះបានរើខ្លួនចេញពីប្រទេសដែលអនុវត្តរបបកុម្មុយនីស្ត មកអនុវត្តរបបប្រជាធិបតេយ្យវិញ តាមរយៈផ្ដល់ប្រព័ន្ធអនុគ្រោះពន្ធ ក្នុងនោះមានប្រព័ន្ធអនុគ្រោះពន្ធដែលលើកទឹកចិត្តឱ្យកម្ពុជាចូលជាសមាជិកអង្គការពាណិជ្ជកម្មអន្តរជាតិ (WTO) រួមទាំងប្រព័ន្ធអនុគ្រោះ EBA របស់សភាពអឺរ៉ុបដែលកម្ពុជាទទួលបានចាប់ពីឆ្នាំ២០០២មក។
ប៉ុន្តែលោកថា សហគមន៍អន្តរជាតិហាក់បានបរាជ័យក្នុងការចាប់បង្ខំអ្នកនយោបាយខ្មែរឱ្យគោរពឆន្ទៈពលរដ្ឋ ដែលការបោះឆ្នោតឆ្នាំ១៩៩៣ រៀបចំដោយអ៊ុនតាក់ (UNTAC) ពេលនោះ គណបក្សប្រជាជនកម្ពុជាចាញ់ឆ្នោត គណបក្សរាជានិយមហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច តែលោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែនគំរាមយកខេត្តមួយចំនួនជាប់ព្រំដែនវៀតណាមធ្វើជាតំបន់អបគមន៍ ឬបំបែករដ្ឋ ដើម្បីបន្តការពារអំណាច ប្រឆាំងលទ្ធផលបោះឆ្នោតដែលរៀបចំឡើងដោយអ៊ុនតាក់។
តែយ៉ាងណា វិបត្តិនោះត្រូវបានដោះស្រាយ ក្រោមការសម្របសម្រួលពីអតីតព្រះមហាក្សត្រ ព្រះនរោត្ដម សីហនុ បែងចែកអំណាចគ្នារវាងគណបក្សឈ្នះឆ្នោត និងគណបក្សចាញ់ឆ្នោត។
ការសម្របសម្រួលដើម្បីបញ្ចប់វិបត្តិនយោបាយពេលនោះ សម្តេចក្រុមព្រះ នរោត្ដម រណឫទ្ធិ ជាប្រធានគណបក្សរាជានិយមហ៊្វុនស៊ិនប៉ិច ជានាយករដ្ឋមន្ត្រីទី១ រីឯលោក ហ៊ុន សែន ជានាយករដ្ឋមន្ត្រីទី២។
លោក មឿន តុលា រំឭកថា ក្រោយកម្លាំងអ៊ុកតាក់ដកចេញពីកម្ពុជាប្រមាណជា៤ឆ្នាំ ពោលគឺមុនកម្ពុជារៀបចំការបោះឆ្នោតអាណត្តិថ្មីដោយខ្លួនឯង ជម្លោះប្រដាប់អាវុធមួយបានកើតឡើងនៅកណ្ដាលទីក្រុងភ្នំពេញ នាថ្ងៃទី៥ និងទី៦ ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៩៧ រវាងកងទ័ពស្ម័គ្រស្មោះនឹងសម្ដេចក្រុមព្រះ និងទ័ពស្ម័គ្រស្មោះនឹងលោក ហ៊ុន សែន។
លោកហៅអ្នកផ្ដើមគំនិតធ្វើរដ្ឋប្រហារនេះថាជាអ្នកបំផ្លាញស្មារតីកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពទីក្រុងប៉ារីស ជាលើកដំបូង ដោយសម្អាងថា ការពង្រឹងអំណាចតាមរយៈចុងកាណុង បានរំលោភទៅលើឆន្ទៈម្ចាស់ឆ្នោត និងស្មារតីរដ្ឋធម្មនុញ្ញ។
លោកគូសបញ្ជាក់ថា ចំហាយនៃរដ្ឋប្រហារនេះហាក់ជាចំនុចចាប់ផ្តើមធ្វើឱ្យមានជម្លោះនយោបាយជាបន្តបន្ទាប់ ព្រោះបានបង្កើតប្រព័ន្ធបោះឆ្នោតមួយ បែបយកប្រៀបខាងយោធា និងតុលាការ ចាប់ពីពេលនោះមក។
លោកថា៖ «យើងមានរដ្ឋប្រហារឆ្នាំ១៩៩៧ ឆ្នាំ១៩៩៨ ដែលយើងរៀបចំបោះឆ្នោតដោយខ្លួនឯង យន្តការបោះឆ្នោត ក៏ដូចជាគណៈកម្មាធិការរៀបចំការបោះឆ្នោតជាដើមហ្នឹង គឺអត់បានឈរទៅលើឯករាជ្យភាពទេ។ ដល់អ៊ីចឹងទៅ ចាប់ពីបោះឆ្នោត៩៨មកហ្នឹង យើងតែងតែមានជម្លោះនយោបាយ»។
លោក តុលា យល់ថា ក្នុងសង្គមដែលតម្រូវឱ្យពលរដ្ឋផ្លាស់ប្តូរមេដឹកនាំតាមរយៈសន្លឹកឆ្នោត តែបែរជាប្រព័ន្ធបោះឆ្នោតមិនបានការពារឆន្ទៈម្ចាស់ឆ្នោត ឬខ្វះលក្ខណៈសេរី ត្រឹមត្រូវ និងយុត្តិធម៌ វានឹងបង្កើតប៉ូលនយោបាយមួយបែបសែស្រឡាយប្រទាក់ក្រឡាគ្នាក្នុងស្ថាប័នជាតិ ដើម្បីក្រាញអំណាច បង្កឱ្យមានអយុត្តិធម៌សង្គម និងចាក់ស្រេះដោយអំពើពុករលួយ ជាដើម ជំរុញឱ្យមានគម្លាតរវាងអ្នកមាននិងអ្នកក្រ រហូតអ្នកក្ររកដីនៅគ្មាន ចំណែកអ្នកមានអំណាចមានទ្រព្យមហាសាល ជាដើម។
យ៉ាងណា លោកគិតថា កិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពទីក្រុងប៉ារីស មានការគាំទ្រពីសហគមន៍អន្តរជាតិ ទាំងប្លុកកុម្មុយនីស្ត និងប្លុកលោកសេរី ដែលកិច្ចព្រមព្រៀងនេះបានតម្រូវឱ្យភាគីកម្ពុជាបញ្ចប់ជម្លោះប្រដាប់អាវុធ និងការពារបូរណភាពទឹកដីកម្ពុជា រួមទាំងអនុវត្តលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ ដែលជាស្នាដៃឆ្នើម របស់ឥស្សរជននយោបាយ ក្នុងនោះមានទាំងលោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន ផងដែរ។
ប៉ុន្តែលោកថា បើគណបក្សកាន់អំណាចបច្ចុប្បន្ន មិនស្ដារស្ថានភាពនេះឱ្យល្អឡើងវិញ ជំរុញយន្តការកសាងលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យប្រកដោយការជឿទុកចិត្តពីសហគមន៍អន្តរជាតិទេ ការខំប្រឹងប្រែងនេះអាចនឹងជំនួសមកវិញដោយការថ្កោលទោស ឬវិធានការដាក់ទណ្ឌកម្មពីប្លុកលោកសេរី ក៏ថាបាន។
លោកថា៖ «បើសិនជាយើងចង់រក្សានូវស្មារតីចង់បានសន្តិភាព ចង់ឱ្យប្រទេសយើងមានការអភិវឌ្ឍ មិនចង់ឱ្យត្រលប់ទៅរកសង្គ្រាមរ៉ាំរ៉ៃវិញទេ ខ្ញុំគិតថា [រដ្ឋាភិបាល] ត្រូវត្រលប់មកអនុវត្តឱ្យបានត្រឹមត្រូវកិច្ចព្រមព្រៀងក្រុងប៉ារីសនេះ ហើយដើម្បីអនុវត្តឱ្យបានត្រឹមត្រូវ គ្មានអីក្រៅពីពង្រឹងប្រព័ន្ធបោះឆ្នោតនេះឱ្យមានការប្រកួតប្រជែងពិតប្រាកដទៅ គោរពសិទ្ធិមនុស្សដូចមានចែងក្នុងធម្មនុញ្ញយើងទៅ»។
សាស្ត្រាចារ្យវិទ្យាសាស្ត្រនយោបាយ លោក ឯម សុវណ្ណរ៉ា មើលឃើញថា ការដែលកម្ពុជារៀបចំការបោះឆ្នោតច្រើនអាណត្តិមកនេះ មិនធានាបាននូវគោលការណ៍សេរី ត្រឹមត្រូវ និងយុត្តិធម៌ ដូចមានចែងក្នុងស្មារតីច្បាប់ វាផ្តើមចេញពីបញ្ហាធំ៣។
បើតាមលោក សុវណ្ណរ៉ា ទី១ មហិច្ឆតាក្រាញអំណាច ទី២ ពលរដ្ឋជាម្ចាស់ប្រទេសនៅខ្វះភាពក្លាហានក្នុងការប្រើប្រាស់សិទ្ធិ ដើម្បីដាក់សម្ពាធអ្នកនយោបាយឱ្យគោរពឆន្ទៈខ្លួន និងទី៣ កត្តាជំរុញពីសហគមន៍អន្តរជាតិ ដែលលោកមើលឃើញថា បច្ចុប្បន្ន យន្តការអន្តរជាតិហាក់នៅមានកម្រិតស្រាល ស្របពេលដែលបក្សកាន់អំណាចកំពុងដាក់គោលដៅ ដើម្បីសម្រេចផែនការបន្តវេនដល់កូនចៅរបស់ពួកគេ ដោយថា ការងើបឡើងនៃរលកប្រជាធិបតេយ្យអាចជាហានិភ័យនៃផែនការបន្តវេននោះ។
លោកថា៖ «បញ្ហាសំខាន់ គឺអ្នកនយោបាយកម្ពុជាដែលកាន់អំណាចហ្នឹង គាត់ក្រាញ[អំណាច] គាត់មិនចង់ ដោយសារគេហៅថា កាលណាបើមានយន្តការបោះឆ្នោតដោយសេរី និងយុត្តិធម៌ គាត់បារម្ភ គាត់ខ្លាចបាត់បង់អំណាច និងមួយទៀតយើងខ្វះនូវយន្តការជួយជ្រោមជ្រែងពីសហគមន៍ជាតិនិងអន្តរជាតិ»។
ដោយឡែក អ្នកសិក្សាផ្នែកភូមិសាស្ត្រនយោបាយ លោក វណ្ណ ប៊ុនណា វិញ មើលឃើញបញ្ហានេះមកពីកត្តាចម្បង៤ដែលជាដើមចមធ្វើឱ្យការបោះឆ្នោតច្រើនឆ្នាំមកនេះ ខ្វះទំទុកចិត្ត ឬមិនត្រឹមត្រូវនិងយុត្តិធម៌។
បើតាមលោក ប៊ុនណា បញ្ហាចម្បងទី១ មកពីស្ថាប័នជាតិ មានរដ្ឋសភា និងតុលាការ ជាដើម ខ្វះទំនួលខុសត្រូវចំពោះមុខម្ចាស់ឆ្នោត និងទី២ នៅកម្ពុជានេះ អំណាចរបស់បក្សធំជាងអំណាចរបស់រដ្ឋ ដែលជាហេតុធ្វើឱ្យបក្សកាន់អំណាចទាញយកផលប្រយោជន៍ច្រើនពីប្រព័ន្ធបែបនេះ តាមរយៈការដាក់បញ្ចូលសែស្រឡាយ ឬក្រុមមនុស្សដែលស្និទ្ធ ឱ្យទៅកាន់តួនាទីនិងមុខតំណែងក្នុងស្ថាប័នរដ្ឋ រួមទាំងស្ថាប័នរៀបចំការបោះឆ្នោតផង ដើម្បីពង្រឹងឥទ្ធិពលបក្ស ។
លោកថា៖ «ឧទាហរណ៍ថា ប្រសិនបើអំណាចរបស់សភាមានតួនាទីខ្លាំង ពេលនោះប្រសិនជាគណៈកម្មាធិការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោត [គ.ជ.ប] ប្រព្រឹត្តអ្វីផ្ទុយទៅនឹងច្បាប់ ឬគោលការណ៍នៃការបោះឆ្នោតត្រឹមត្រូវ សេរី និងយុត្តិធម៌នោះ ប្រាកដណាស់ សភាហ្នឹងនឹងកោះហៅមន្ត្រីពាក់ព័ន្ធទៅឆ្លើយបំភ្លឺ។ ដូច្នេះ នេះវាជាយន្តការត្រួតពិនិត្យគ្នាទៅវិញទៅមកផងដែរ»។
បញ្ហាចម្បងពីរទៀត លោកថា កម្សោយយុទ្ធសាស្ត្ររបស់គណបក្សប្រឆាំង រួមទាំងកត្តាពលរដ្ឋមិនសូវខ្វល់ខ្វាយរឿងនយោបាយ ដែលការណ៍នេះលោកគិតថា អ្នកនយោបាយដែលមានប្រៀប នឹងមិនងាយរៀបចំការបោះឆ្នោតឱ្យមានលក្ខណៈសេរី ត្រឹមត្រូវ និងយុត្តិធម៌បានទេ ដរាបណាក្រសែភ្នែកពលរដ្ឋភាគច្រើនមើលមិនដឹងថាបោះឆ្នោតបែបណាហៅថាសេរី បែបណាត្រឹមត្រូវ និងបែបណាយុត្តិធម៌នោះ។
ប៉ុន្តែលោកថា កម្ពុជាអាចដោះស្រាយបញ្ហានេះបាន បើអ្នកនយោបាយតម្កល់ប្រយោជន៍ជាតិជាធំ ធ្វើឱ្យមន្ត្រីទទួលបន្ទុករៀបចំការបោះឆ្នោតជាបុគ្គលឯករាជ្យ មិនជាប់ពាក់ព័ន្ធនឹងផលប្រយោជន៍នយោបាយ ស្ថាប័នដោះស្រាយវិវាទនយោបាយប្រកបដោយការជឿទុកចិត្ត ហើយពលរដ្ឋយល់ដឹងពីគុណតម្លៃការបោះឆ្នោត រួមទាំងការចូលរួមជំរុញនិងជួយជ្រោមជ្រែងពីសហគមន៍អន្តរជាតិ។
បញ្ហានេះ នាយកប្រតិបត្តិ នៃអង្គការឃ្លាំមើលការបោះឆ្នោតខុមហ្វ្រែល លោក គឹម ឈន ថ្លែងក្នុងពិធីរំឭកខួបកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពទីក្រុងប៉ារីស ថា ដំណើរការបោះឆ្នោតមួយដែលចាត់ទុកថាសេរី ត្រឹមត្រូវ និងយុត្តិធម៌បាន យ៉ាងហោចណាស់ មន្ត្រីកាន់កិច្ចការបោះឆ្នោត មិនមែនជាមន្ត្រីបក្ស កងកម្លាំងប្រដាប់អាវុធ រួមទាំងអាជ្ញាធរ ត្រូវបំពេញការងារដោយឯករាជ្យមិនលម្អៀង ការសម្តែងមតិ-ការប្រមូលផ្តុំរបស់ពលរដ្ឋគ្មានការរារាំង និងគ្មានការយាយីខាងនយោបាយ ចាប់ពីមុនពេលបោះឆ្នោត អំឡុងពេលបោះឆ្នោត និងក្រោយពេលបោះឆ្នោត រួមទាំងស្ថាប័នដោះស្រាយបណ្តឹងនយោបាយ មិនស្ថិតក្រោមឥទ្ធិពលនយោបាយ។
លោកថា៖ «ទាល់តែវាសរុបទៅតាមពេលវេលាអស់ហ្នឹង បានយើងអាចវាយតម្លៃថាសេរីបាន។ ឧទាហរណ៍ បើសិនជាគណបក្សនយោបាយមួយនៅតែមានភាពតានតឹង នៅតែមានភាពហិង្សា អត់មានមូលមតិគ្នា ដើម្បីកាត់បន្ថយភាពតានតឹងឬក៏ហិង្សាអីទាំងអស់ហ្នឹង ហើយពលរដ្ឋនៅតែមានភាពភ័យខ្លាច គេមិនអាចនិយាយបានថាសេរីបានទេ។ យើងត្រូវចាំថា ដោយសារតែមានការបោះឆ្នោតហ្នឹងហើយ បានជាវាគ្មានសង្គ្រាម នេះជារឿងសំខាន់ណាស់»។
ប្រហាក់ហែលគ្នានេះដែរ ជារួម លោក វណ្ណ ប៊ុនណា មើលឃើញថា បើទោះបីជាមនុស្សប្រើគ្រប់មធ្យោបាយដើម្បីតែអំណាច តែថាតាមការសិក្សាស្រាវជ្រាវបែបវិទ្យាសាស្ត្រ មានតែការបោះឆ្នោតដោយសេរី ត្រឹមត្រូវ និងយុត្តិធម៌ទេ ទើបអាចបញ្ចៀសកុំឱ្យប្រទេសជាតិធ្លាក់ក្នុងសង្គ្រាមពេលមានការផ្ទេរអំណាច ។
បញ្ហានេះ លោកបារម្ភថា បើគ្មានអ្វីប្រែប្រួលទេ ប្រព័ន្ធបោះឆ្នោតខ្វះភាពត្រឹមត្រូវនិងយុត្តិធម៌ វានឹងបង្កើតជាប៉ូលនយោបាយបង្កជាសង្គមបែកបាក់ គ្មានទីបញ្ចប់។
លោកថា៖ «ការដែលមិនព្រមប្រើប្រាស់យន្តការត្រឹមត្រូវសេរីយុត្តិធម៌ ក្នុងការផ្លាស់ប្តូរអំណាចហ្នឹង វាធ្វើឱ្យសង្គមហ្នឹងអយុត្តិធម៌ខ្លាំង។ ហើយយូរៗទៅ វាក្លាយជាជំងឺមហារីកសង្គម។ ហើយកាលណា មហារីកសង្គម វានឹងធ្វើឱ្យសង្គមបែកបាក់ ផុយស្រួយ ប្រជាពលរដ្ឋភ័យខ្លាចនិងរងទុក្ខដោយសារអ្នកនយោបាយ ហើយធ្វើឱ្យសង្គមហ្នឹងរស់នៅក្នុងភាពមិនជឿនលឿននិងស៊ីវីល័យទេ»៕
