ជាង២០ឆ្នាំមកនេះ កម្ពុជាបានរៀបចំការបោះឆ្នោតជាទៀងទាត់តាមអាណត្តិនីមួយៗ តាមប្រព័ន្ធប្រជាធិបតេយ្យដូចមានចែងក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ដើម្បីបើកផ្លូវឱ្យប្រជាពលរដ្ឋជ្រើសរើសមេដឹកនាំដែលខ្លួនពេញចិត្ត។
មាត្រា៥១ នៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ចែងថា «ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាអនុវត្តនយោបាយប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្ស។ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរជាម្ចាស់វាសនានៃប្រទេសជាតិរបស់ខ្លួន។ អំណាចទាំងអស់ជារបស់ប្រជាពលរដ្ឋ។ ពលរដ្ឋប្រើអំណាចរបស់ខ្លួនតាមរយៈរដ្ឋសភា ព្រឹទ្ធសភា រាជរដ្ឋាភិបាល និងសាលាជម្រះក្តី»។
ប៉ុន្តែប៉ុន្មានឆ្នាំចុងក្រោយនេះ បរិបទនយោបាយត្រូវបានគេមើលឃើញថា បានងាកចេញពីគន្លងប្រជាធិបតេយ្យ ក្រោយពីមានការរំលាយអតីតបក្សប្រឆាំងចេញពីឆាកនយោបាយ ដោយអំណាចសាលក្រមតុលាការកំពូល កាលពីអំឡុងឆ្នាំ២០១៧។ ស្ថានភាពនេះជំរុញឱ្យមានការចាប់ឃុំខ្លួនអ្នកតស៊ូមតិមួយចំនួនដូចជា សកម្មជនសិទ្ធិមនុស្ស ដីធ្លី បរិស្ថាន រួមទាំងសកម្មជននយោបាយជំទាស់។ ពួកគេខ្លះត្រូវបានចោទប្រកាន់ពីបទ «រួមគំនិតក្បត់» និងខ្លះចោទពីបទ «ញុះញង់បង្កឱ្យមានភាពវឹកវរធ្ងន់ធ្ងរដល់សន្តិសង្គម» ជាដើម បើទោះបីការតស៊ូមតិនោះត្រូវបានសហគមន៍ជាតិនិងអន្តរជាតិមើលឃើញថាធ្វើឡើងដោយសន្តិវិធី ហើយធានាដោយច្បាប់កំពូលក៏ដោយ។
ស្របគ្នានឹងស្ថានភាពបែបនេះ គណបក្សថ្មីៗជាច្រើនក៏បានបង្កើតឡើងជាបន្តបន្ទាប់ ដើម្បីត្រៀមខ្លួនចូលរួមប្រកួតការបោះឆ្នោតឃុំ-សង្កាត់ឆ្នាំ២០២២ និងការបោះឆ្នោតជាតិនៅឆ្នាំ២០២៣ ជាមួយគណបក្សកំពុងគ្រប់គ្រងអំណាចផងដែរ។
ជាការកត់សម្គាល់ គណបក្សដែលទើបលេចមុខថ្មីៗនេះ ស្ថាបនិកភាគច្រើនលើសលុបសុទ្ធសឹងជាអតីតអ្នកនយោបាយមកពីអតីតបក្សប្រឆាំង។
ករណីនេះបានបង្កើតជាសំណួរថា តើពលរដ្ឋគួរយល់ដឹងអ្វីខ្លះដើម្បីកុំឱ្យសន្លឹកឆ្នោតរបស់ខ្លួនក្លាយជាការគំរាមកំហែងនោះ?
អ្នកសម្របសម្រួល និងតស៊ូមតិនៅអង្គការឃ្លាំមើលការបោះឆ្នោត ខុមហ្វ្រែល លោក កន សាវាង្ស ចាត់ទុកសន្លឹកឆ្នោតដែលម្ចាស់ឆ្នោតគូសទម្លាក់ទៅក្នុងហឹបឆ្នោតនៅថ្ងៃបោះឆ្នោត ថាមានសារៈសំខាន់ ព្រោះវាបានកំណត់ជោគវាសនាប្រទេសជាតិផង និងបានកំណត់ពីកត្តាជីវភាពម្ចាស់ឆ្នោតផង។
លោក សាវាង្ស និយាយថា ដើម្បីទប់ស្កាត់កុំឱ្យសន្លឹកឆ្នោតរបស់ខ្លួនក្លាយជាការគំរាមកំហែងឬរារាំងដល់ដំណើរការប្រជាធិបតេយ្យនោះ វាចាំបាច់ណាស់ដែលម្ចាស់ឆ្នោតត្រូវមានមូលដ្ឋានចំនួន៤ក្នុងការតាមដានអ្នកនយោបាយ មុនគូសសន្លឹកឆ្នោតគាំទ្របេក្ខភាពគណបក្សនយោបាយណាមួយដែលបានចូលរួមប្រកួតយកតំណែងជាថ្នាក់ដឹកនាំប្រទេសនោះ។
បើតាមលោក កន សាវាង្ស ទី១ ម្ចាស់ឆ្នោតត្រូវចេះស្វែងរកព័ត៌មាននៅតាមប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយនានាដែលចេញផ្សាយប្រចាំថ្ងៃ ដោយផ្តោតទៅសារព័ត៌មានមានវិជ្ជាជីវៈឯករាជ្យ ដើម្បីដឹងពីបញ្ហាសង្គម និងទី២ ត្រូវចេះអង្កេតមន្ត្រីនៅថ្នាក់ជាតិ ថាតើពួកគេបានធ្វើអ្វីខ្លះ ដើម្បីដោះស្រាយបញ្ហាសង្គម បញ្ហាជីវភាពពលរដ្ឋ និងកាតព្វកិច្ចគោរពរដ្ឋធម្មនុញ្ញ។
ចំណែកទី៣ លោកថា ត្រូវចេះតាមដានការងារមន្ត្រីនៅថ្នាក់មូលដ្ឋាន ថាតើពួកគេបានបន្សល់ទុកស្នាដៃអ្វីខ្លះ ហើយគួរបោះឆ្នោតគាំទ្រទៀតឬអត់នៅអាណត្តិថ្មី។ ខណៈចំណុចទី៤ គឺមិនត្រូវភ័យខ្លាចហួសហេតុពេកទៅនឹងការគំរាមកំហែងណាមួយដែលផ្ទុយពីឆន្ទៈរបស់ខ្លួននៅថ្ងៃបោះឆ្នោត។
លោកថា៖ «ឧទាហរណ៍ថា ខ្លួនចង់បោះឆ្នោតឱ្យគណបក្សនយោបាយណាមួយដែលខ្លួនមើលឃើញថា អាចផ្ញើវាសនា អាចជឿទុកចិត្តបាន ប៉ុន្តែដោយសារបុគ្គលមានអំណាចគាត់ហៅទៅស្បថ គាត់គំរាមថាអ្នកឯងបាត់អញ្ចេះ បាត់អញ្ចុះ អាហ្នឹងក៏ជាបញ្ហាដែរ»។
នាយកវិទ្យាស្ថានប្រជាធិបតេយ្យកម្ពុជា លោកបណ្ឌិត ប៉ា ចន្ទរឿន មានប្រសាសន៍ថា ការបោះឆ្នោតគ្រាន់តែជាធាតុសំខាន់មួយក្នុងប្រព័ន្ធប្រជាធិបតេយ្យប៉ុណ្ណោះ។
ប៉ុន្តែលោកថា ដើម្បីទាញយកប្រយោជន៍ពីការបោះឆ្នោតបាន ពលរដ្ឋត្រូវបង្កើនការយល់ដឹងផ្នែកពលរដ្ឋវិទ្យា និងត្រូវស្គាល់ប្រវត្តិអ្នកនយោបាយឱ្យបានច្បាស់ ថាតើពួកគេជាក្រុមមនុស្សគុណធម៌ ស័ក្តិសមជាអ្នកដឹកនាំឬទេ មុននឹងគូសសន្លឹកឆ្នោតមួយសន្លឹកទម្លាក់ទៅក្នុងធុងឆ្នោត។
បើតាមលោក ប៉ា ចន្ទរឿន ចំណេះផ្នែកពលរដ្ឋវិទ្យា ម្ចាស់ឆ្នោតត្រូវស្គាល់តួនាទីខ្លួនឯង ស្គាល់តួនាទីអ្នកនយោបាយ និងស្គាត់តួនាទីមន្ត្រី និងរបៀបធ្វើការរបស់ពួកគេ ជាដើម។
បន្ថែមពីនេះ លោកថា ម្ចាស់ឆ្នោតត្រូវធ្វើខ្លួនឱ្យក្លាយជាពលរដ្ឋសកម្ម ជំរុញដំណើរការប្រជាធិបតេយ្យ នោះទើបទាញយកប្រយោជន៍ពីការបោះឆ្នោតបាន។
លោកបានគូសបញ្ជាក់ថា៖ «ការចូលរួមរបស់ប្រជាពលរដ្ឋឱ្យបានសកម្មទាំងនៅក្នុងវិស័យនយោបាយនិងវិស័យសង្គមនេះ វាជារឿងចាំបាច់ ដើម្បីឱ្យប្រជាធិបតេយ្យហ្នឹង វាមានដំណើរការជាប្រយោជន៍សម្រាប់ប្រជាពលរដ្ឋ»។
លោក ប៉ា ចន្ទរឿន ពន្យល់បន្ថែមថា មុនបោះឆ្នោតគាំទ្រ ម្ចាស់ឆ្នោតក៏ត្រូវស្វែងយល់ពីគោលនយោបាយរបស់គណបក្សនីមួយៗ ហើយត្រូវដឹងពីប្រវត្តិអ្នកនយោបាយនោះ ថាតើពួកគេមានគុណធម៌បែបណាក្នុងភាពជាអ្នកដឹកនាំ។
លោកថា៖ «[ម្ចាស់ឆ្នោតត្រូវដឹងថា] បេក្ខជនដែលនឹងក្លាយទៅជាអ្នកដឹកនាំឬជាតំណាងរបស់ខ្លួននៅពេលអនាគតហ្នឹង គឺជាមនុស្សប្រភេទម៉េច! ក្រុមបក្ខពួករបស់គាត់ហ្នឹងជាក្រុមមនុស្សមានសីលធម៌មានសមត្ថភាព មានសុចរិតភាព មានឧត្តមភាពគតិក្នុងការដឹកនាំ ក្នុងការបម្រើប្រជាពលរដ្ឋកម្រិតណា»។
តែយ៉ាងណា ប្រធានសមាគមការពារសិទ្ធិមនុស្សអាដហុក លោក នី សុខា យល់ថា ការរៀបចំការបោះឆ្នោតជាង២០ឆ្នាំមកនេះ ពលរដ្ឋមានការយល់ដឹងច្រើន តែលោកថា អ្នកនយោបាយទេដែលបានសាងកំហុសក្នុងការជំរុញដំណើរការប្រជាធិបតេយ្យនេះ។
បើតាមលោក នី សុខា កន្លងទៅ អ្នកនយោបាយមួយចំនួនមិនគោរពស្មារតីម្ចាស់ឆ្នោតទេ ខណៈក្រោយការបោះឆ្នោត គេសង្កេតឃើញមានការចែកអំណាចគ្នា និងពេលខ្លះទៀត រឹបអូសអាសនៈឃុំ-សង្កាត់យកទៅចែកគ្នាតាមឆន្ទៈនយោបាយ ដោយមិនគោរពឆន្ទៈម្ចាស់ឆ្នោត ដូចនៅឆ្នាំ២០១៧ជាដើម។
បញ្ហានេះ លោកផ្តល់យោបល់ថា អ្នកនយោបាយគួរកែកំហុសឡើងវិញ ដោយឈរលើគោលការណ៍គោរពឆន្ទៈពលរដ្ឋ ដូចមានចែងក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ។
មួយវិញទៀត លោកថា ពលរដ្ឋមិនត្រូវបាក់ទឹកចិត្តទេ តែត្រូវបន្តទាមទារទៅរដ្ឋាភិបាលឱ្យធ្វើកំណែទម្រង់ឡើងវិញ ដើម្បីឱ្យសន្លឹកឆ្នោតជំរុញដំណើរការប្រជាធិបតេយ្យ ហើយពលរដ្ឋក្លាយជាម្ចាស់នៃជោគវាសនាប្រទេសជាតិ ដូចមានចែងក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ។
លោកថា៖ «ប្រជាពលរដ្ឋកុំគិតថា យើងអស់សង្ឃឹមក្នុងការជំរុញឱ្យមានការធ្វើកំណែទម្រង់ហ្នឹង ព្រោះការកំណែទម្រង់ប្រទេសជាតិនីមួយៗ វាត្រូវការពេលវេលា មិនមែនយើងធ្វើក្នុងរយៈពេលខ្លីបានទេ យើងត្រូវតែបន្តអ្វីជាស្មារតីរដ្ឋធម្មនុញ្ញ អ្វីជាឆន្ទៈរបស់ប្រជាពលរដ្ឋដែលចង់បានសង្គមមួយដែលគោរពទៅតាមគោលការណ៍ប្រជាធិបតេយ្យ គោរពសិទ្ធិមនុស្ស ឱ្យមានយុត្តិធម៌ត្រឹមត្រូវហ្នឹង»៕
