នៅចំថ្ងៃនៃការប្រារព្វខួបលើកទី៣១ នៃកិច្ចព្រមព្រៀងនយោបាយ សម្រាប់ឆ្នាំនេះ អង្គការសង្គមស៊ីវិល និងគណបក្សនៅក្រៅរដ្ឋាភិបាល រួមទាំងភាគីពាក់ព័ន្ធដទៃទៀត បានលើកយកវេទិកាបោះឆ្នោត ជាប្រធានបទសំខាន់ ដើម្បីជាសារបង្ហាញថា ប្រមាណ៣០ឆ្នាំនេះ ក្រោយពីមានការជ្រោមជ្រែងពីសហគមន៍អន្តរជាតិ ការបោះឆ្នោតមួយនៅកម្ពុជា ដូចមានបញត្តិនៅក្នុងខ្លឹមសារ នៃកិច្ចព្រមព្រៀងទីក្រុងប៉ារីស ស្តីពីកម្ពុជា នៅតែមិនទាន់អាចធានាបានពីសេរី ត្រឹមត្រូវ និងយុត្តិធម៌នៅឡើយទេ។
អនុប្រធានគណបក្សភ្លើងទៀន លោក ថាច់ សេដ្ឋា ដែលបានចូលរួមនៅក្នុងវេទិកាសំដែងមតិនៅចំថ្ងៃប្រារព្ធខួបលើកទី៣១ នៅឯទីលានប្រជាធិបតេយ្យ រាជធានីភ្នំពេញ នៅថ្ងៃទី២៣ ខែតុលា ឱ្យដឹងថា ដំណើរការបោះឆ្នោតនៅកម្ពុជាសព្វថ្ងៃនេះ នៅមិនទាន់អាចផ្តល់ឱ្យភាគី គណបក្សនយោបាយ ដែលចូលរួមនៅក្នុងការបោះឆ្នោត មានទំនុកចិត្តថាការបោះឆ្នោតនេះ ធានាបានដូចមានកំណត់នៅក្នុងបទដ្ឋានអន្តរជាតិ គឺស្មារតីនៃកិច្ចព្រមព្រៀងប៉ារីសស្តីពីកម្ពុជានៅឡើយទេ។
លោកបន្តថា ខ្លឹមសារច្បាប់ គឺធានាពីសិទ្ធិចូលរួមរបស់ពលរដ្ឋ ហើយក្រោយទទួលបានការជឿទុកចិត្ត រដ្ឋាភិបាលត្រូវគាំពារសិទ្ធិរបស់ពួកគេ ដោយស្មារតីទទួលខុសត្រូវ ព្រោះបញ្ញត្តិនៃច្បាប់ ដូចមានចែងនៅក្នុងគោលការណ៍ទីក្រុងប៉ារីស សកម្មភាពចូលរួមដោយស្របច្បាប់របស់ម្ចាស់ឆ្នោត គឺជាកាតព្វកិច្ចដែលរដ្ឋាភិបាល ត្រូវទទួលខុសត្រូវ និងធានាសុខសន្តិភាពសម្រាប់ពួកគេ។
លោកបន្តថា៖ «ការគោរពសិទ្ធិមនុស្ស លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ មិនមែនតែយើងអ្នកនិយាយទេ សូម្បីសហគមន៍ជាតិ និងអន្តរជាតិ ហើយគេថ្កោលទោសថែមទៀតផង។ ហើយទាំងអស់នេះ វាផ្ទុយពីស្មារតីនៃកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពទីក្រុងប៉ារីស ២៣ តុលា ឆ្នាំ១៩៩១។ នេះយើងបានកត់សំគាល់ឃើញតើអស់លោកមានឃើញបែបហ្នឹងដែរអត់ទេ។ អីចឹងការបោះឆ្នោតកន្លងមក យើងបោះឆ្នោតយ៉ាងម៉េច។ គោលការណ៍ប្រជាធិបតេយ្យ មិនមែនបោះឆ្នោតឱ្យដឹកនាំរដ្ឋាភិបាល ហើយពេលដែលបានអំណាចហើយ យកកម្លាំងមកវាយប្រជាពលរដ្ឋអីចឹងទេ។ បោះឆ្នោតឱ្យរៀបចំរដ្ឋាភិបាលដើម្បីការពារប្រជាពលរដ្ឋ ហើយបើគ្រាន់តែប្រជាពលរដ្ឋបាតុកម្មទាមទារអ្វីមួយ ប្រើសុទ្ធតែដំបងសុទ្ធតែអី»។
កិច្ចព្រមព្រៀងស្តីពីដំណោះស្រាយនយោបាយរួមមួយនៃជម្លោះកម្ពុជា ត្រូវបានប្រសូត្រឡើងក្រោមការជ្រោមជ្រែងពីប្រទេសជាម្ចាស់លេខីចំនួន ១៨ប្រទេស ក្នុងនោះមានមហាអំណាចធំៗ ដឹងឮដូចជា ចិន សហភាពសូវៀត ឥណ្ឌា អង់គ្លេស បារាំង និងសហរដ្ឋអាមេរិក។ ឧបករណ៍ជាអន្តរជាតិនេះ បានជួយឱ្យជម្លោះផ្ទៃក្នុងកម្ពុជាទាំង ៤ភាគី មានរណសិរ្សរំដោះជាតិលោកតា ស៊ឺន សាន រណសិរ្យហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច កម្លាំងខ្មែរ និងសាធារណៈរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា ភាគីរដ្ឋាភិបាល គឺគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជាបច្ចុប្បន្ន។
កិច្ចព្រមព្រៀងជាអន្តរជាតិនេះ ដែលចុះហត្ថលេខា កាលពីថ្ងៃទី២៣ ខែតុលា ឆ្នាំ១៩៩១ នេះ មានឧបសម្ព័ន្ធជាច្រើន ដែលជាមូលដ្ឋានជួយឱ្យកម្ពុជាឈានទៅបញ្ចប់សង្រ្គាមស៊ីវិល និងមានដំណើរការប្រជាធិបតេយ្យ ហើយក្រោយមក កម្ពុជាបានឆ្លងកាត់ការឆ្នោតជ្រើសតាំងតំណាងរាស្រ្ត ជាលើកដំបូងរបស់ខ្លួន រៀបចំឡើងដោយអាជ្ញាធរអ៊ុនតាក់ ដែលធានាបានពីភាពសេរី ត្រឹមត្រូវ និងយុត្តិធម៌ កាលពីឆ្នាំ១៩៩៣។
បើទោះបែបណា លោកនាយករដ្ឋមន្រ្តី ហ៊ុន សែន ជាភាគីមួយចេញពីភាគីរដ្ឋកម្ពុជា ដែលបានចូលរួមដោយផ្ទាល់ ក្នុងការស្វែងរកដំណោះស្រាយនយោបាយ បានលើកឡើងជាញឹកញាប់ហើយថា ស្មារតីនៃកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពទីក្រុងប៉ារីសនេះ ត្រូវបានបញ្ចូលនៅក្នុងខ្លឹមសារ នៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញអស់ទៅហើយ។ បើតាមលោក ហ៊ុន សែន ដូច្នេះខ្លឹមសារនៃកិច្ចព្រមព្រៀងនយោបាយ ជាអន្តរជាតិនេះ វាលែងមានន័យគ្រប់គ្រាន់ដែលត្រូវរំលឹកទៀតហើយ។
ការថ្លែងដូចនេះរបស់លោក ហ៊ុន សែន ក៏ឆ្លើយតបនៅចំថ្ងៃនៃការប្រារព្ធខួប៣១ឆ្នាំ នៃកិច្ចព្រមព្រៀងទីក្រុងប៉ារីសស្តីពីកម្ពុជានេះដែរ។ លោកនាយករដ្ឋមន្រ្តី លើកឡើងនៅក្នុងវេទិកាមួយ កាលពីថ្ងៃទី២៣ ខែតុលា ម្សិលមិញថា មិនមានភាពចាំបាច់អ្វីដែលគ្រប់ភាគីពាក់ព័ន្ធ និងគណបក្សនយោបាយផង ត្រូវឈ្លោះប្រកែកគ្នាទៀតទេ ព្រោះខ្លឹមសារធម្មនុញ្ញជាអន្តរជាតិនេះ ត្រូវធ្វើសមារណកម្ម បញ្ចូលទៅក្នុងច្បាប់កំពូលរបស់ជាតិរួចរាល់ហើយ។
លោកបន្តថា៖ «ហើយអាកិច្ចព្រមព្រៀងនេះ វាបានបញ្ចូលធាតុរបស់វាមកក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញរបស់យើងអស់ហើយ។ វាចប់ត្រឹមប៉ុណ្ណឹងហើយ។ មានអ្នកខ្លះថាយើងរំលោភលើកិច្ចព្រមព្រៀងប៉ារីស។ ប៉ុន្តែឥឡូវខ្ញុំចង់សួរត្រឡប់ទៅវិញ ការកាត់ទោសខ្មែរក្រហមវាអត់មានចែងក្នុងកិច្ចព្រមព្រៀងប៉ារីសទេ។តើអស់លោកទទួលសាលក្រមដែលកាត់ទោសខ្មែរក្រហមដោយតុលាការកូនកាត់រវាងអង្គការសហប្រជាជាតិ និងរាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាឬអត់ ព្រោះនេះអត់មានចែងនៅក្នុងកិច្ចព្រមព្រៀងប៉ារីសទេណា »។
នាយកប្រតិបត្តិ នៃអង្គការខុមហ្វ្រែល លោក គឹម ឈន មិនឯកភាពទេថា ស្មារតីនៃកិច្ចព្រៀមព្រៀងទីក្រុងប៉ារីសនេះ ត្រូវផុតរលត់តាមរយៈការធ្វើសមាហរណកម្ម ឬដាក់បញ្ចូលខ្លឹមសារមួយចំនួន មកក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ។ បើតាមអ្នកជំនាញកិច្ចការបោះឆ្នោតរូបនេះ អ្វីដែលមានការផ្លាស់ប្តូរ គឺគ្រាន់តែជាការផ្លាស់ប្តូរ ក្នុងការទទួលខុសត្រូវពីដំណាក់កាលមួយ ទៅដំណាក់កាលមួយទៀត ហើយលើសពីនេះ ខ្លឹមសារនៃស្មារតីជាអន្តរជាតិនេះ នៅតែមានតម្លៃជាសាកលនៅឡើយ។
លោកបន្តថា៖ «អីចឹងយើងទាំងអស់គ្នាត្រូវតែចាំថា កិច្ចព្រមព្រៀងដែលខ្ញុំចង់លើកនេះមានន័យថាកិច្ចព្រមព្រៀងទីក្រុងប៉ារីសអត់មានអាយុកាលកំណត់ទេ មានន័យថា វាគ្រាន់តែជាផ្លាស់ប្តូរអ្នកទទួលខុសត្រូវ សម័យមុនបោះឆ្នោតរៀបចំដោយអ៊ុនតាក់ ប៉ុន្តែឥឡូវនេះ រៀបចំដោយប្រទេសកម្ពុជាផ្ទាល់ ដូច្នេះអ្នកដែលមកទទួលបន្ទុកក្រោយនេះរៀបចំមិនបានត្រឹមត្រូវ មិនបានសេរី មិនបានយុត្តិធម៌ អានេះជាការទទួលខុសត្រូវ »។
មិនខុសគ្នាដែរ លោកបណ្ឌិត ឡ៉ៅ ម៉ុងហៃ អ្នកវិភាគនយោបាយ ក៏យល់ស្របដែរថា កិច្ចព្រមព្រៀងស្តីពីដំណោះស្រាយនយោបាយរួមមួយ នៃជម្លោះកម្ពុជា ជាសន្ធិសញ្ញាត្រូវបានកំណត់នូវកាតព្វកិច្ចជាច្រើនសម្រាប់បញ្ចប់សង្រ្គាម និងការបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងរដ្ឋាភិបាលខ្មែរថ្មី។ សន្ធិសញ្ញាមួយនេះ ត្រូវអស់សុភាពនៅពេលដែលកាតព្វកិច្ចទាំងនោះ ត្រូវបានបំពេញចប់សព្វគ្រប់។
នៅចំថ្ងៃនៃខួបលើកទី៣១ នៃកិច្ចព្រមព្រៀងនយោបាយរួមនេះ នៅឯក្រៅប្រទេសឯណោះវិញ លោក សម រង្ស៊ី អតីតមេបក្សជំទាស់ ក៏បានប្រារព្ធខួបនៃសន្ធិសញ្ញាជាអន្តរជាតិនេះដែរ។
ដោយឡែក លោក គង់ គាំ ជាអ្នកនយោបាយជើងចាស់មួយរូប ក៏បានចេញនូវលិខិតចំហរ នៅចំថ្ងៃនៃខួបលើកទី៣១ នៃកិច្ចព្រមព្រៀងប៉ារីសនេះដែរ។
ក្នុងឋានៈជាប្រធានកិត្តិយសគណបក្សឆន្ទៈខ្មែរ និងជាឧត្តមទីប្រឹក្សានៃគណបក្សភ្លើងទៀន លោក គង់ គាំ បញ្ជាក់នៅក្នុងលិខិតចំហររបស់ខ្លួនថា ក្រោយពីឆ្លងកាត់របបជាច្រើនដំណាក់កាល ទាំងក្នុងរបបសាធារណៈរដ្ឋខ្មែរ គ្រប់គ្រងដោយលោកសេនាប្រមុខ លន់ ណុល កម្ពុជាប្រធិបតេយ្យ កាន់កាប់ដោយខ្មែរក្រហម និងរបបសាធារណៈរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា ដែលត្រួតត្រាដោយវៀតណាម គឺកម្ពុជាត្រូវធ្លាក់ខ្លួនដ៏សែនរន្ធត់ ឆ្លងកាត់ទុក្ខសោក វិនាសអន្តរាយ និងទ្រុឌទ្រោម។ ប៉ុន្តែ លោកថា តាមរយៈកិច្ចព្រមព្រៀងនយោបាយរួមនៃទីក្រុងប៉ារីស ២៣ តុលា ឆ្នាំ១៩៩១ ដែលមានចូលរួមពីប្រទេសមហាអំណាចទាំង៥ និងខ្មែរទាំង៤ភាគី គឺមានអត្ថន័យធំធេង ហើយប្រទេសដទៃទៀតនៅលើពិភពលោកកម្រមានដូចកម្ពុជា។
សហរដ្ឋអាមេរិក ដែលជាប្រទេសមហាអំណាចមួយ ក្នុងចំណោមប្រទេសម្ចាស់ហត្ថលេខីទាំង១៧ផ្សេងទៀត បានរំលឹកឡើងវិញ នូវកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពទីក្រុងប៉ារីសនេះ កាលពីថ្ងៃទី២៣ ខែ មីនា ឆ្នាំ២០២២។ តាមរយៈសេចក្តីថ្លែងការណ៍រួម សមាជិកព្រឹទ្ធសភាសហរដ្ឋអាមេរិក ៤រូប ហៅសន្ធិសញ្ញានេះថា ជាឧបករណ៍អន្តរជាតិមួយ ដែលជួយឱ្យកម្ពុជាមានសុខសន្តិភាព ប្រជាធិបតេយ្យ និងអធិបតេយ្យភាពពិតប្រាកដរបស់ខ្លួន។ លោក ម៉ាឃី ជាសមាជិកព្រឹទ្ធសភាមួយរូប បានលើកឡើងនៅក្នុងសេចក្តីថ្លែងការណ៍ នោះថា លោកនាយករដ្ឋមន្រ្តី ហ៊ុន សែន បានរំលោភលើមូលដ្ឋានគ្រឹះ នៃកិច្ចព្រមព្រៀងនេះ ហើយមិនតែប៉ុណ្ណោះ សកម្មភាពនេះទៀតសោត គឺកំពុងតែគំរាមកំហែងដល់សន្តិសុខ និងសុវត្ថិភាពរបស់ពលរដ្ឋ ដែលមិនបានធានាឱ្យមានការគោរពដោយពេញលេញ នៃសន្ធិសញ្ញាជាអន្តរជាតិដ៏ចាំបាច់មួយនេះ៕
