មាត្រា៥២ នៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញចែងថា៖ «រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា ប្តេជ្ញាការពារឯករាជ្យ អធិបតេយ្យ បូរណភាពទឹកដីនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា អនុវត្តនយោបាយបង្រួបបង្រួមជាតិ ដើម្បីការពារឯកភាពជាតិ រក្សាការពារទំនៀមទម្លាប់ និងប្រពៃណីល្អរបស់ជាតិ»។
ក៏ប៉ុន្តែបរិបទនយោបាយជិត៥ឆ្នាំមកនេះ ហាក់បានងាកចេញពីស្មារតីនៃច្បាប់កំពូលនេះ ដែលជំរុញឱ្យមានការរិះគន់ វិធានការកាត់ផ្តាច់ជំនួយ និងសម្ពាធផ្សេងទៀត ដើម្បីឆ្លើយតបទៅនឹងការធ្លាក់ចុះនៃការគោរពសិទ្ធិមនុស្ស និងលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ។
បញ្ហាផ្ទៃក្នុងជាតិវិញ រដ្ឋាភិបាលមិនទាន់បានព្យាបាលរបួសផ្លូវចិត្តដល់អ្នកគាំទ្របក្សជំទាស់ជិតពាក់កណ្តាលប្រទេស តាមរយៈការបង្កើតប្រព័ន្ធតុលាការឯករាជ្យ ដើម្បីជម្រះក្តីប្រកបដោយយុត្តិធម៌នៅឡើយទេ បើទោះបីឆន្ទៈពួកគេត្រូវបានរឹបអូស ចាប់ពីថ្ងៃទី១៦ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ២០១៧ ក្រោមអំណាចតុលាការកំពូល ដែលគេមើលឃើញថា ជារចនាសម្ព័ន្ធរបស់បក្សនយោបាយនោះ។
បញ្ហានេះ គណបក្សសង្គ្រោះជាតិមុនរំលាយ ទទួលបានសំឡេងឆ្នោតគាំទ្រជាង៣លានសំឡេង(៣ ០៥៦ ៨២៤សំឡេង) ប្រហាក់ប្រហែលនឹងបក្សកាន់អំណាចដែរ តែរហូតបច្ចុប្បន្ន គ្មានការសន្ទនានយោបាយណាមួយ កើតឡើងដើម្បីផ្សះផ្សាជាតិទេ។ បរិបទនេះ កំពុងរអិលទៅរកស្លាកស្នាមអតីត ដែលអ្នកខ្លាំងជាអ្នកឈ្នះ ទាំងបង្កការឈឺចាប់ដល់អ្នកទន់ខ្សោយគ្មានទីបញ្ចប់។
ជ្រុងមួយនៃស្នាមរបួសនេះ តួយ៉ាងដូចជា ក្រុមមេដឹកនាំគណបក្សប្រឆាំងមួយចំនួន រួមទាំងលោក សម រង្ស៊ី ជាដើមបន្តនិរទេសខ្លួននៅក្រៅប្រទេស ដើម្បីគេចចេញពីការតាមចាប់ឃុំខ្លួនពីសមត្ថកិច្ច ក្រោមអំណាចតុលាការ ហើយលោក កឹម សុខា កំពុងតតាំងក្តីទាំងមានសេរីភាពតិចតួច ក្រោមបំរាមធ្វើនយោបាយ ខណៈសកម្មជនប្រមាណជា៤០នាក់ទៀត នៅបន្តជាប់ឃុំក្នុងពន្ធនាគារ ដែលពួកគេភាគច្រើន ត្រូវតុលាការចោទ ពីបទ «រួមគំនិតក្បត់» និង «ញុះញង់»។
ដោយឡែកពីនេះ អ្នកនយោបាយកំពូល លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន និងលោក សម រង្ស៊ី ថ្មីៗនេះ បានបន្តចោទគ្នាពីការកាត់ទឹកដីឱ្យទៅប្រទេសវៀតណាម ដើម្បីតែផលប្រយោជន៍នយោបាយ និងចោទថាបានប្រើប្រាស់ប្រព័ន្ធតុលាការ ដើម្បីក្រាញអំណាច បន្តទៅឱ្យកូន រំលោភរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ដោយមិនឆ្លងកាត់ការបោះឆ្នោតដោយសេរី ត្រឹមត្រូវ និងយុត្តិធម៌ជាដើម។
បញ្ហាទាំងនេះបង្កើតជាចម្ងល់ថា តើហេតុអ្វីបានដំណើរឆ្ពោះទៅរកការផ្សះផ្សាជាតិបន្តជាប់គាំងជិត៥ឆ្នាំ?
អ្នកជំនាញឯករាជ្យ ដែលមិនជាប់ជំពាក់នឹងផលប្រយោជន៍នយោបាយ មើលឃើញថា ការជាប់គាំងរកដំណោះស្រាយជាតិ ជិត៥ឆ្នាំមកនេះ បណ្តាលមកពីកត្តាធំ៣ តួយ៉ាងដូចជា ឥទ្ធិពលប្រទេសជិតខាង មហិច្ឆតាក្រាញអំណាចរបស់អ្នកនយោបាយខ្មែរ និងខ្វះចំណេះដឹងខាងរឿងនយោបាយ របស់ក្រុមយុវជន ។
អ្នកវិភាគនយោបាយ លោក គឹម សុខ យល់ថា របត់នយោបាយបច្ចុប្បន្ន មិនមែនអនុវត្តរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ដើម្បីបុព្វហេតុជាតិទេ តែជាការបង្កើនយុទ្ធសាស្ត្រទោះក្នុងរូបភាពកខ្វក់ ដើម្បីបន្តគ្រប់គ្រងអំណាច។ លោកគិតថា បរិបទនេះ មេដឹកនាំបក្សកាន់អំណាច នឹងមិនលេងល្បែងប្រជាធិបតេយ្យតាមរយៈការផ្សះផ្សាជាតិនោះទេ តែបើលេង ក៏ជាយុទ្ធសាស្ត្រដើម្បីពង្រឹងអំណាចតជំនាន់ដែរ។
លោកថា៖ «លោក ហ៊ុន សែន មែនទែនទៅគាត់ធ្វើដោយប្រយ័ត្នប្រយែងខ្លាំងណាស់ ពីព្រោះគាត់ដឹងថាពពួកកុម្មុយនិស្តដូចក្រុមគាត់ កាលណាអស់អំណាចហើយ គ្មានឱកាសស្តារឡើងវិញ ដូចអ្នកប្រជាធិបតេយ្យទេ នេះគឺជាប្រវត្តិរបស់ពួកផ្តាច់ការនៅលើសកលលោកទៅហើយ ពីព្រោះពួកគេដឹកនាំធ្វើជាសត្រូវនៃផលប្រយោជន៍របស់ប្រជាពលរដ្ឋ ហើយបើកាលណារលាយហើយ គ្មានប្រជាពលរដ្ឋណាតាមគំាទ្រស្តារឡើងវិញទេ»។
អ្នកវិភាគរូបនេះ យល់ថា បរិបទបច្ចុប្បន្ន កម្ពុជានឹងបន្តដើរលើផ្លូវបែកបាក់ជាតិ រយៈពេលយូរបន្ថែមទៀត ប៉ុន្តែបើប្រជាពលរដ្ឋចេះរួមគ្នាប្រើប្រាស់សិទ្ធិតាមរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ដើម្បីតវ៉ា និងដាក់សម្ពាធឱ្យអ្នកនយោបាយស្តារប្រជាធិបតេយ្យឡើងវិញនោះ នោះស្ថានការណ៍នយោបាយនឹងល្អប្រសើរឡើងវិញ។
ប៉ុន្តែផ្ទុយទៅវិញ លោកគិតថា បើពលរដ្ឋខ្វះចំណេះដឹងខាងនយោបាយ អ្នកនយោបាយនឹងយកពួកគេ ធ្វើជាទាសករនយោបាយ ជារៀងរហូត ដោយបង្កើតនូវវប្បធម៌លាបពណ៌ និងចងអាឃាតគ្នាជាដើម ដែលការណ៍នេះ ក៏អាចបង្កើតឱ្យមានឱកាសលូកដៃរបស់ប្រទេសជិតខាង ដើម្បីកេងចំណេញខាងសេដ្ឋកិច្ច និងនយោបាយពីកម្ពុជា។
លោកថា៖ «ហើយយើងដឹងហើយមហិច្ឆិតារបស់ពួកអ្នកឈ្លានពានកម្ពុជានៅជិតខាងនេះ អាចមានឥទ្ធិពលធំទៅបាន គឺតាមរយៈការព្យាយាមបំបែកបំបាក់ផ្ទៃក្នុងជាតិខ្មែរ»។
អ្នកស្រាវជ្រាវផ្នែកភូមិសាស្ត្រនយោបាយ លោក វណ្ណ ប៊ុនណា លើកឡើងថា មានឧបសគ្គចម្បង៤ ដែលរារាំងដល់ការផ្សះផ្សាជាតិ ក្រោយគណបក្សប្រឆាំងធំមួយ មានអ្នកគាំទ្រជិតពាក់ណ្តាលប្រទេស ត្រូវបានគេរំលាយចេញពីឆាកនយោបាយ។
បើតាម លោក ប៊ុនណា បញ្ហាទី១ គឺការលេងល្បែងនយោបាយ វាយប្រហារជាលក្ខណៈបុគ្គល ដែលបានកើតឡើង រវាងលោក ហ៊ុន សែន និងលោក សម រង្ស៊ី កន្លងមកនេះ ដែលនេះជាស្លាកស្នាមដំបៅចាក់ជ្រៅក្នុងផ្នត់គំនិតអ្នកនយោបាយ ពិបាកនឹងរកការផ្សះផ្សាជាតិ។ ទី២ លោកថា ការដែលអ្នកនយោបាយខ្មែរ មិនទម្លាប់ធ្វើការរួមគ្នា ឬយកពហុគំនិតធ្វើជាមូលដ្ឋានដឹកនាំប្រទេស ដូចមានចែងក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ដោយនិយមប្រើវប្បធម៌ ឈ្នះចាញ់និយម ជាបញ្ហាមួយទៀត។
ក្រៅពីនេះ លោកថា កម្ពុជាមិនទាន់មានច្បាប់ការពារសុវត្ថិភាពផ្ទាល់ខ្លួនរបស់មេដឹកនាំ ក្រោយអស់អំណាច ដែលចំណុចនេះ អ្នកនយោបាយកាន់អំណាចនឹងមិនផ្តល់សម្បទាននយោបាយដល់ដៃគូប្រកួត ដែលមានសក្តានុពល ដើម្បីផ្សះផ្សារបួសចាស់ឡើងវិញទេ។
លោកថា៖ «កត្តាមួយទៀត គឺមកដល់បច្ចុប្បន្ននេះ កម្ពុជាអត់មានអាជ្ញាកណ្តាលដែលជាមនុស្សម្នាក់ អាចធ្វើឱ្យភាគីទាំងសងខាងហ្នឹងស្តាប់ ឬកោះហៅដើម្បីសម្របសម្រួល តាំងពីសម័យសង្គ្រាមត្រជាក់នៅពេលដែលចរចាកិច្ចព្រមព្រៀងសន្ធិសញ្ញាកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពទីក្រុងប៉ារីស សម្តេច សីហនុ ព្រះអង្គបានដើរតួនាទីសំខាន់ក្នុងការសម្របសម្រួលកោះហៅភាគីទាំង៤ ឱ្យចូលតុចរចា ប៉ុន្តែមកដល់ពេលនេះ យើងបាត់តួអង្គសំខាន់ហ្នឹង ដើម្បីឱ្យភាគីទាំងអស់ហ្នឹងគោរព ក្នុងការជំរុញឱ្យមានការចរចា ដើម្បីផ្សះផ្សាជាតិ អាហ្នឹងក៏ជាបញ្ហាមួយដែរ»។
បញ្ហានេះលោកថា ស្រមោលអតីតនៃវប្បធម៌មិនចេះធ្វើការរួមគ្នា នឹងបន្តតាមបន្លាចកម្ពុជាច្រើនជំនាន់ទៀត បើអ្នកនយោបាយខ្វះស្មារតីជាតិនិយម ស្របគ្នានឹងពលរដ្ឋមិនចាប់អារម្មណ៍តាមរឿងនយោបាយ ផងនោះ។
លោក វណ្ណ ប៊ុនណា បន្តថា៖ «ជាការសិក្សាស្រាវជ្រាវ ក៏ដូចជាប្រវត្តិសាស្ត្ររាល់ជម្លោះនយោបាយ វាបញ្ចប់ទៅដោយការជជែកសន្ទនាគ្នា មិនមែនការបញ្ចប់នយោបាយទាំងអស់ តាមរយៈយកហិង្សាទៅបង្ក្រាបលើហិង្សាទេ វាអត់អាចទៅរួចទេអាហ្នឹងទី១។ ជម្រើសទី២ អ្នកនយោបាយកម្ពុជាត្រូវធ្វើនយោបាយបែបចាស់ទុំ បែបប្រជាធិបតេយ្យ ដោយឈ្លោះគ្នាផ្អែកលើគោលនយោបាយ សម្រាប់ដោះស្រាយបញ្ហាជាតិ»។
របាយការណ៍ស្ទង់មតិថ្មីមួយទៅលើយុវជនចំនួន ១ ៦០០នាក់ នៅភូមិចំនួន២០០ នៅទូទាំងប្រទេស ដែលធ្វើឡើងដោយអង្គការតម្លាភាពកម្ពុជា(TI) និងត្រូវបានចេញផ្សាយកាលពីថ្ងៃទី៣១ ខែតុលា ឆ្នាំ២០២២ រកឃើញថា យុវជនកម្ពុជាមានតែ១៧ភាគរយ ដែលឆ្លើយថាពួកគេចាប់អារម្មណ៍ខ្លាំងលើកិច្ចការនយោបាយ។ ដោយឡែកយុវជនជាង៨២ភាគរយ ពួកគេឆ្លើយថា មិនចាប់អារម្មណ៍ទាល់តែសោះ ឬចាប់អារម្មណ៍បន្តិចបន្តួចលើកិច្ចការនយោបាយ។
ដោយឡែក សាស្ត្រាចារ្យវិទ្យាសាស្ត្រនយោបាយ លោក ឯម សុវណ្ណរ៉ា កត់សម្គាល់ថា មូលហេតុចម្បងរារាំងដល់យន្តការផ្សះផ្សាជាតិ មកពីអ្នកនយោបាយខ្មែរកាន់អំណាចយូរ។
លោកកត់សម្គាល់ថា ការកាន់អំណាចយូរ នឹងពង្រីកមហិច្ឆិតាលង់លក់ក្នុងអំណាច ដែលធ្វើឱ្យអ្នកនយោបាយផ្តើមគិតថា ប្រទេសជាតិជារបស់ខ្លួន ដោយមិនទម្លាក់ជារបស់រួមទេ ដែលការណ៍នេះ លោកថា ជាឧបសគ្គចម្បងរារាំងដល់ចរន្តផ្សះផ្សាជាតិ។
លោកកត់សម្គាល់ថា ទស្សនៈអញនិយម កំពុងជ្រៀតចូលទៅក្នុងផ្នត់គំនិតពលរដ្ឋខ្មែរមួយចំនួនដែរ ដែលជាកត្តាជំរុញឱ្យធ្លាក់ចុះនូវស្មារតីជាតិនិយមរបស់ពលរដ្ឋ ដែលការណ៍នេះជាឱកាសសម្រាប់អ្នកនយោបាយក្រាញអំណាចដែរ ដើម្បីបន្តគ្រប់គ្រង និងច្បាមយកផលប្រយោជន៍ជាតិ សម្រាប់បក្ខពួក និងក្រុមគ្រួសារពួកគេ។
លោកថា៖ «កាលណាពលរដ្ឋ នៅដាច់ដោយឡែកមិនចេះរួមគ្នា មិនចេះសាមគ្គីគ្នា នៅគិតប្រយោជន៍សួនតួរអាត្មានិយមហ្នឹងទេ ផលប្រយោជន៍បានទៅលើអ្នកនយោបាយដែលកាន់អំណាចហ្នឹង គាត់មានឱកាស ដល់អីចឹងពលរដ្ឋគាត់អត់មានកម្លាំងអីទៅដាក់សម្ពាធ ឱ្យអ្នកនយោបាយឆ្លើយតបនឹងតម្រូវការពលរដ្ឋ ដល់អីចឹងតម្រូវការពលរដ្ឋ តម្រូវការប្រទេសជាតិ ក៏កាត់បន្ថយដែរ»។
បញ្ហានេះ លោកកត់សម្គាល់ថា អាចមកពីកត្តាពលរដ្ឋដែលបាក់ស្មាតពីសង្គ្រាម បង្កើនយុទ្ធសាស្ត្រសម្លុតបន្ថែមដើម្បីឱ្យពលរដ្ឋនៅស្ងៀម រួមទាំងលេចឡើងនូវមនោគមវិទ្យា បំបែកបំបាក់ពលរដ្ឋនិងពលរដ្ឋ បង្កើតប្រព័ន្ធតាមដានគ្នា ពីក្រុមមួយទៅក្រុមមួយ និងយកគ្នាសត្រូវ តាមរយៈនិន្នាការនយោយ ជាដើម ដែលបរិបទនេះលោកថា ជាឱកាសជ្រៀតចូលរបស់ប្រទេសជិតខាង ដើម្បីទាញយកទាំងផលប្រយោជន៍នយោបាយនិងសេដ្ឋកិច្ច។
ជាជម្រើសនៃយន្តការជំរុញដំណោះស្រាយជាតិវិញ លោកថា ត្រូវការពេលយូរ រហូតច្រើនជំនាន់ បើពលរដ្ឋជាកោសិកាសង្គមមិនចេះប្រើប្រាស់សិទ្ធិដែលការពារដោយរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ដើម្បីដាក់សម្ពាធឱ្យអ្នកនយោបាយ ឆ្លើយតបទៅនឹងបញ្ហារបស់ខ្លួននោះ។
លោកថា៖ «នៅថ្ងៃ៩វិច្ឆិកា ជាថ្ងៃបុណ្យឯករាជ្យជាតិនេះ ចង់ជូនពរឱ្យអ្នកនយោបាយខ្មែរទាំងអស់មានសុខភាពល្អ ក៏ប៉ុន្តែជីវិតវាអត់អមតៈទេ ពិចារណាកន្លែងហ្នឹង អីចឹងគួរតែមានវប្បធម៌មួយចេះរួបរួមគ្នា ចេះអធ្យាស្រ័យគ្នា រួមគ្នាកសាងជាតិទាំងអស់គ្នា ទើបការអភិវឌ្ឍជាតិតាមទាន់ប្រទេសជិតខាង»៕
