«យុត្តិធម៌» ត្រូវបានគេឱ្យនិយមន័យថា ជាសេចក្តីទៀងត្រង់ ការប្រព្រឹត្តទៅដោយត្រឹមត្រូវ និងជាទីគួរគាប់ស្របទៅតាមច្បាប់។ ដោយយុត្តិធម៌ជាមាគា៌ដែលគួរប្រកាន់យកសម្រាប់បុគ្គលគ្រប់រូបឬគ្រប់សង្គម ពិសេសសង្គមប្រកាន់យកលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យដែលមានចែងក្នុងគោលការណ៍ច្បាប់។ ប៉ុន្តែសម្រាប់ប្រទេស«កុម្មុយនីស្ត» ឬ ផ្តាច់ការជាច្រើន យុត្តិធម៌នេះស្ថិតនៅលើមាត់បុគ្គលជាអ្នកដឹកនាំឬមនុស្សមួយក្រុមតែប៉ុណ្ណោះ។
ដូចគ្នាទៅនឹងបណ្តាប្រទេសដែលប្រកាន់យកលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ កម្ពុជាក៏ជាប្រទេសមួយត្រូវបានធានាឱ្យមានការគោរពនូវគោលការណ៍នីតិរដ្ឋដែលយកយុត្តិធម៌ជាធំ ដោយប្រព្រឹត្តទៅដោយការអនុវត្តច្បាប់ស្មើភាពគ្នា គ្មានការរើសអើង មិនថាអ្នកមាន អ្នកក្រ អ្នកធំ អ្នកតូចតាចនោះឡើយ។
យ៉ាងណាក៏ដោយចុះ សម្រែកនៃភាពអយុត្តិធម៌ពីសំណាក់ពលរដ្ឋទន់ខ្សោយឬក្រុមមនុស្សដែលមិនមានអំណាចនៅកម្ពុជានៅតែកើតមានឡើង ហើយសម្រែកទាំងនោះត្រូវបានគេឮនៅតាមដងផ្លូវ នៅមុខតុលាការ កន្លែងមានជម្លោះដីធ្លី តំបន់ការពារបរិស្ថាន នៅក្បែរផ្ទះនាយករដ្ឋមន្ត្រី នៅមុខស្ថាប័នជាតិសំខាន់ៗ និងនៅលើបណ្តាញសង្គម ជាដើម។
តើយុត្តិធម៌មានសារៈសំខាន់បែបណាសម្រាប់ពលរដ្ឋក្នុងសង្គមលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ?
ក្រុមអ្នកតាមដានសង្គម និយាយថា សង្គមមួយដែលមានយុត្តិធម៌ពិតប្រាកដ គឺជាអ្វីដែលពលរដ្ឋគ្រប់រូបរស់នៅក្នុងសង្គមនោះចង់បាន ព្រោះយុត្តិធម៌ពិតនឹងធ្វើឱ្យសង្គមមួយគ្មានការបែងចែកវណ្ណៈ គ្មានការរើសអើង គ្មានការជិះជាន់ ពោលជាសង្គមមួយដែលរស់នៅដោយសុខដុមរមនាជាមួយគ្នានិងមានការអភិវឌ្ឍពិត។
ផ្ទុយទៅវិញ ប្រសិនបើសង្គមមួយដែលគ្មានយុត្តិធម៌ពិត ដោយសារការអនុវត្តច្បាប់មានស្តង់ដារច្រើន ការជិះជាន់គ្នានឹងកើតមាន ការបែងចែកវណ្ណៈ ការរើសអើង អំពើពុករលួយ ការកេងប្រវ័ញ្ច ការរំលោភសិទ្ធិមនុស្ស ជាដើម ប្រាកដជាកើតមានដោយចៀសមិនរួច។ លើសពីនេះ អំពើអយុត្តិធម៌ទាំងនោះក៏ជាបុព្វហេតុនាំឱ្យសង្គមមួយមានការតវ៉ាប្រឆាំងរដ្ឋអំណាចឥតឈប់ឈរ រហូតធ្វើឱ្យក្លាយជាចលនាមហាជន និងចុងក្រោយរហូតឈានទៅដល់ការធ្វើបដិវត្តន៍ប្រឆាំងអំពើអយុត្តិធម៌នោះថែមទៀតផង។
ប្រធានផ្នែកកម្មវិធីស្រាវជ្រាវ និងតស៊ូមតិ នៃសមាគមបណ្តាញយុវជនកម្ពុជា លោក ហេង គឹមហុង មានប្រសាសន៍ពីសារៈសំខាន់នៃការអនុវត្តច្បាប់ប្រកបដោយយុត្តិធម៌ក្នុងសង្គមប្រជាធិបតេយ្យយ៉ាងដូច្នេះថា៖ «យុត្តិធម៌ត្រូវបានកំណត់និងការពារដោយធាតុផ្សំមួយយ៉ាងសំខាន់នៅក្នុងសង្គមប្រជាធិបតេយ្យ គឺគោលការណ៍នីតិរដ្ឋ។ នីតិរដ្ឋ ឬការអនុវត្តច្បាប់ហ្នឹង ពុំមែនមានន័យតែថែរក្សាសុខ សន្តិសុខ សណ្ឋាប់ធ្នាប់សង្គម ឬរក្សាបានប្រពៃណីល្អសង្គមតែម្យ៉ាងទេ។ ការបង្កើតច្បាប់នៅក្នុងរដ្ឋមួយ គឺមានចេតនាការពារយុត្តិធម៌បុគ្គលផង និងយុត្តិធម៌ពលរដ្ឋស្មើគ្នាចំពោះមុខច្បាប់ផង។ ទីពីរ យុត្តិធម៌ ក៏មានន័យបង្ហាញពីភាពស្មើគ្នារបស់ពលរដ្ឋទាំងឡាយ ព្រោះអីយើងដឹងហើយថា ពលរដ្ឋគ្រប់រូបត្រូវបានទទួលស្គាល់ស្មើៗគ្នាចំពោះមុខច្បាប់។ នេះបើយើងតាមរដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃប្រទេសកម្ពុជា»។
លោកបន្តទៀតថា៖ «យុត្តិធម៌ ក៏ជាឧបករណ៍បង្ហាញឱ្យឃើញពីភាពត្រឹមត្រូវ និងការរក្សាបាននូវភាពថ្លៃថ្នូរ និងរក្សាបាននូវភាពរួចផុតពីទោសពៃរ៍ នេះគឺអត្ថន័យសំខាន់ណាស់សម្រាប់យុត្តិធម៌។ ជារួម យុត្តិធម៌ មានន័យសម្រាប់ការពារប្រយោជន៍របស់បុគ្គលទាំងអស់ដែលជាពលរដ្ឋនៅក្នុងប្រទេសប្រជាធិបតេយ្យមួយ ដោយទទួលបានតាមនីតិវិធីច្បាប់ ដោយទទួលបានការការពារដោយច្បាប់ ដោយទទួលបាននូវការការពារសេចក្តីសុខឬសេចក្តីថ្លៃថ្នូររបស់បុគ្គល»។
សម្រាប់កម្ពុជា លោក គឹមហុង មើលឃើញថា ប្រព័ន្ធនៃការផ្តល់យុត្តិធម៌ជូនពលរដ្ឋគ្រប់រូបនៅមិនទាន់បានពេញលេញឡើយ ទោះបីជាមានការប្រកាសធ្វើកំណែទម្រង់ប្រព័ន្ធច្បាប់នៅកម្ពុជាជាបន្តបន្ទាប់ ដូចជា ការបង្កើតយន្តការដោះស្រាយបញ្ហាកកស្ទះសំណុំរឿងនៅតុលាការ ការបង្កើតឱ្យមានសាលាឧទ្ធរណ៍តំបន់ក៏ដោយ ក៏ប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌នៅកម្ពុជាត្រូវបានគេមើលឃើញថា អនុវត្តមានស្តង់ដារច្រើន។
លោកមានប្រសាសន៍ថា៖ «ដូច្នេះ ប្រសិនបើយុត្តិធម៌ពុំមានសម្រាប់សង្គមមួយទេ ឧទាហរណ៍ថា អ្នកមានអំណាច មានតួនាទី នៅពេលប្រព្រឹត្តបទល្មើស មិនត្រូវបានកាត់ទោស ឬកាត់ទោសដែរប៉ុន្តែលក្ខខណ្ឌនៅក្រៅឃុំហ្នឹងវាងាយស្រួលជាង ឬការអនុវត្តទោសហ្នឹងវាតិចជាង។ ប៉ុន្តែចំពោះអ្នកតូច អ្នកទាប អ្នកក្រីក្រ កសិករដែលគ្មានខ្សែ គ្មានគ្នាគ្មានខ្នងហ្នឹង បែរជាមានទោសដែរ តែមានទោសធំជាងបទល្មើសដែលខ្លួនឯងបានប្រព្រឹត្ត ឬពុំមានការលើកលែង ឬពុំទទួលបានការវិនិច្ឆយថាគ្មានទោសនោះទេ នោះប្រាកដជាធ្វើឱ្យប្រជាពលរដ្ឋបាត់បង់ជំនឿលើប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌។ ដល់ពេលយូរៗទៅ ពលរដ្ឋមិនត្រឹមតែបាត់បង់ជំនឿលើប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌ទេ ប៉ុន្តែនឹងបាត់បង់ជំនឿលើប្រព័ន្ធដឹកនាំរដ្ឋតែម្តង»។
រដ្ឋធម្មនុញ្ញកម្ពុជា មាត្រា៣១ បានចែងថា ពលរដ្ឋគ្រប់រូបមានសិទ្ធិស្មើគ្នាចំពោះមុខច្បាប់ មានសិទ្ធិសេរីភាព និងករណីយកិច្ចដូចគ្នាទាំងអស់ ដោយគ្មានការរើសអើងនិងប្រកាន់ពូជសាសន៍ជាដើម។
នាយកប្រតិបត្តិអង្គការអភិវឌ្ឍន៍ផ្នត់គំនិត លោកបណ្ឌិត សេក សុជាតិ មានប្រសាសន៍ថា ជាបទពិសោធន៍ នៅលើសកលលោក មានបណ្តាប្រទេសមួយចំនួនដែលមានការតវ៉ាប្រឆាំងរដ្ឋាភិបាលឬអ្នកដឹកនាំ រហូតដល់ការធ្វើបដិវត្តន៍ជាដើមនោះ មួយផ្នែកធំគឺកើតចេញពីអំពើអយុត្តិធម៌នោះឯង។
លោកមានប្រសាសន៍ថា៖ «បាទ! នេះជាការពិត ព្រោះយើងឃើញហើយ បរិបទនៅក្នុងប្រទេសមួយតាំងពីសម័យបុរាណរហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ននេះ នៅពេលមានការតវ៉ាខ្លាំងពីសំណាក់ប្រជាពលរដ្ឋនៅក្នុងប្រទេសមួយទៅលើមេដឹកនាំប្រទេសមួយហ្នឹង គឺភាគច្រើនយើងសង្កេតឃើញថា ពួកគាត់មិនពេញចិត្តទៅនឹងការដឹកនាំដែលគ្មានយុត្តិធម៌»។
បណ្ឌិត សេក សុជាតិ ប្រមើលឃើញថា ប្រសិនបើសង្គមមួយដែលមិនមានយុត្តិធម៌ពេញលេញសម្រាប់ពលរដ្ឋ ចៀសមិនផុតឡើយចំពោះការតវ៉ាផ្សេងៗកើតឡើងដែលប្រឆាំងទៅនឹងភាពអយុត្តិធម៌នោះ ហើយប្រសិនបើបញ្ហានេះកើតមាននៅកម្ពុជា នឹងធ្វើឱ្យមុខមាត់រដ្ឋាភិបាលកាន់តែអាក្រក់លើឆាកអន្តរជាតិផងដែរ។
បណ្ឌិត សេក សុជាតិ បន្ថែមថា៖ «ហើយរូបភាពនេះ ការតវ៉ាបែបនេះ វាជារូបភាពមួយអាក្រក់មែនទែន! សម្រាប់ប្រព័ន្ធតុលាការនៅក្នុងប្រទេសមួយ អាចធ្វើឱ្យអន្តរជាតិមើលឃើញថា កម្ពុជានៅតែរងគ្រោះ! ហើយកម្ពុជានៅតែជាប្រទេសមួយដែលមិនប្រតិបត្តិតាមនីតិរដ្ឋ ឬក៏មិនប្រតិបត្តិតាមច្បាប់ឬក៏រដ្ឋធម្មនុញ្ញរបស់ខ្លួនអីជាដើម»។
អង្គការគម្រោងយុត្តិធម៌ពិភពលោក (World Justice Project) កាលពីខែមីនា ឆ្នាំ២០២០ បានចេញផ្សាយរបាយការណ៍មួយស្ដីពី «សន្ទស្សន៍នីតិរដ្ឋ» ដោយចាត់ថ្នាក់កម្ពុជាជាប្រទេសមានប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌ស្ទើរតែអន់ជាងគេបំផុតនៅលើពិភពលោក។
អង្គការមួយនេះបានផ្តល់ចំណាត់ថ្នាក់កម្ពុជានៅលេខរៀង១២៧ ក្នុងចំណោមបណ្ដាប្រទេសនិងដែនដីចំនួន១២៨ ពោលគឺកម្ពុជាល្អជាងតែ«សាធារណរដ្ឋកុងហ្គោ»តែមួយប៉ុណ្ណោះ។
អ្នកស្រាវជ្រាវការអភិវឌ្ឍសង្គម លោកបណ្ឌិត សេង សារី បានលើកឡើងនូវទ្រឹស្តីអ្នកប្រាជ្ញនយោបាយមួយរូបដែលនិយាយថា ភាពអយុត្តិធម៌ បើទោះបីជាមិនទាន់កើតមានឡើងក៏ដោយ ប៉ុន្តែនៅពេលពលរដ្ឋគិតថា សង្គមនោះមានភាពអយុត្តិធម៌ វានឹងក្លាយជាសញ្ញាមួយនៃការផ្លាស់ប្តូររដ្ឋាភិបាល។ លោកកត់សម្គាល់ថា នៅកម្ពុជាមានពលរដ្ឋទឹកភ្នែក ព្រោះរងនូវភាពអយុត្តិធម៌ច្រើន ហើយនេះនឹងអាចក្លាយជាសញ្ញានៃការផ្លាស់ប្តូរមួយផងដែរ។
លោកបណ្ឌិត សេង សារី បន្តថា៖ «បច្ចុប្បន្ន យើងឃើញថា អយុត្តិធម៌កើតឡើងនឹងភ្នែក ហើយពលរដ្ឋមានទឹកភ្នែក យំស្រែក ដោយសាររឿងអយុត្តិធម៌។ ខ្ញុំគិតថា យូរឬឆាប់ វានឹងអាចមានការផ្លាស់ប្តូរ។ អានេះវាជាសញ្ញាណមួយនៅក្នុងចរន្តនយោបាយ ដែលគេហៅថា ជាម៉ាស៊ីននយោបាយ។ ប្រទេសមួយហ្នឹង នៅពេលវាលោតសញ្ញាណទាំងអស់ហ្នឹងចេញមកហ្នឹង គឺបង្ហាញអំពីស្ថានភាពសង្គមហ្នឹងនឹងមានការផ្លាស់ប្តូរ ហើយបើផ្លាស់ប្តូរហ្នឹង ផ្លាស់ប្តូរទៅរកវិជ្ជមានឬអវិជ្ជមាន អាហ្នឹងអត់ទាន់មាននរណាដឹងទេ»។
ទាំងអតីតអ្នករាយការណ៍ពិសេសផ្នែកសិទ្ធិមនុស្សទទួលបន្ទុកនៅកម្ពុជានៃអង្គការសហប្រជាជាតិ លោក សូរីយ៉ា សូប៊ែឌី និងអង្គការឃ្លាំមើលសិទ្ធិមនុស្សអន្តរជាតិ Human Rights Watch ធ្លាប់លើកឡើងថា ប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌នៅកម្ពុជាត្រូវបានប្រើប្រាស់ជាឧបករណ៍នយោបាយពីសំណាក់គណបក្សកាន់អំណាច។
ស្រដៀងគ្នានេះ លោកបណ្ឌិត សេង សារី មើលឃើញថា ប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌នៅកម្ពុជាត្រូវបានបំពានដោយអ្នកនយោបាយកាន់អំណាច ហើយអ្នកធ្វើការនៅក្នុងប្រព័ន្ធដ៏សំខាន់មួយនេះត្រូវបានចូលជាសមាជិកគណបក្សនយោបាយ ដើម្បីទទួលបានប្រយោជន៍ឬការពារប្រយោជន៍របស់ខ្លួន ហើយត្រូវបំពេញការងារដើម្បីប្រយោជន៍បក្សឬបុគ្គលមានអំណាចទៅវិញដែរ។
យ៉ាងណា បណ្ឌិត សេង សារី ផ្តល់អនុសាសន៍ក្នុងការប្រែក្លាយសង្គមមួយទៅជាសង្គមដែលមានយុត្តិធម៌ពិតប្រាកដយ៉ាងដូច្នេះថា៖ «អ៊ីចឹងហើយ យើងត្រូវកែស៊ីស្តែម [System = ប្រព័ន្ធដឹកនាំ] ហ្នឹងតែម្តង ហើយដើម្បីកែស៊ីស្តែមហ្នឹងទៅបាន ដូចខ្ញុំលើកឡើងអ៊ីចឹង វាមានតែវិធីពីរទេ។ វិធីទី១ គឺឆន្ទៈនៅក្នុងការកែ ហើយបើសិនជាឆន្ទៈដែលយើងមើល វាអត់អាចទៅរួចទេ អ៊ីចឹងមានតែផ្លាស់ប្តូរមេដឹកនាំបានអាចទៅរួច ទៅរកមេដឹកនាំដែលមានបេះដូងជាអ្នកប្រជាធិបតេយ្យ ទៅរកមេដឹកនាំដែលមានឥរិយាបថជាអ្នកគោរពច្បាប់ មិនសូវចូលចិត្តធ្វើឱ្យខ្លួនឯងមានឥទ្ធិពលនៅក្រៅរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ជាដើម»៕
