លោក គីន លាង កំពុងរស់នៅក្នុងផ្ទះមួយក្នុងទីក្រុងភ្នំពេញ ជាមួយសិស្សផ្នែកផលិតភាពយន្តវ័យក្មេងចំនួន៥នាក់ផ្សេងទៀត។ ពួកគេកំពុងមានបទពិសោធក្នុងជីវិតរស់នៅទីក្រុងជាមួយគ្នា ខណៈពួកគេកំពុងទទួលការបណ្ដុះបណ្ដាលក្នុងការផលិតភាពយន្តឯកសារ។
គីន លាង ដែលមកពីក្រុមជនជាតិដើមភាគតិចមិល មិនដែលមកភ្នំពេញទេ។ មុនផ្លាស់ទៅរស់នៅទីក្រុងភ្នំពេញ លោកបានរស់នៅខេត្តក្រចេះ ក្នុងសហគមន៍មួយដែលមានប្រជាជនប្រមាណតែ៣០០នាក់ប៉ុណ្ណោះ ដែលជិតបីភាគបួននៃប្រជាជនទាំងនោះជាជនជាតិដើមភាគតិចមិល។ ការរស់នៅក្នុងទីក្រុងមិនដូចការរស់នៅក្នុងសហគមន៍របស់គាត់ឡើយ។
លោកថា៖ «ខ្ញុំមានអារម្មណ៍ភ័យខ្លាច។ លើកទីមួយដែលខ្ញុំមករស់ទីក្រុង ហើយខ្ញុំនៅម្នាក់ឯង»។
លោកបន្តថា៖ «ខ្ញុំឃើញអគារគ្រប់ទីកន្លែង។ ខ្យល់នៅភ្នំពេញសុទ្ធតែផ្សែង។ [ពីមុន] នៅពេលដែលខ្ញុំចង់ទៅដើរលេង ខ្ញុំអាចទៅចម្ការ ឬទៅព្រៃ។ នៅទីនេះ ខ្ញុំមិនអាចធ្វើអ្វីបានឡើយ»។
លោក គីម លាង និងជនជាតិដើមភាគតិចខ្មែរចំនួន៥នាក់ផ្សេងទៀត បានចុះឈ្មោះនៅក្នុង «អង្គការភាពយន្តឈូករ័ត្ន» ដែលជាអង្គការបណ្ដុះបណ្ដាលអំពីការផលិតភាពយន្តឯកសារដល់សិស្សដែលបានជ្រើសរើសមកពីសហគមន៍ដែលខ្វះខាត។ គ្រូបណ្តុះបណ្តាលសង្ឃឹមថា សិស្សរបស់ពួកគេអាចប្រើប្រាស់ជំនាញទាំងនេះ ដើម្បីចងក្រងឯកសារអំពីសហគមន៍ និងវប្បធម៌របស់ពួកគេ។ មានឯកសារតិចតួចណាស់ដែលបង្ហាញពីសហគមន៍ជនជាតិដើមភាគតិចក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ហើយជារឿយៗឯកសារទាំងនោះត្រូវបានផលិត ឬចងក្រងដោយអ្នកនៅក្រៅ
សហគមន៍។
ជារឿយៗ សហគមន៍នេះមិនសូវមានឱកាសទទួលបានការអប់រំ [ស្ទើរតែគ្មានភាសាជនជាតិដើមភាគតិចរបស់ពួកគេ] ចូលរួមក្នុងនយោបាយ ឬសង្គមស៊ីវិលតិចតួចបំផុត និងរងផលប៉ះពាល់ពីគោលនយោបាយដីធ្លីរបស់រដ្ឋាភិបាល ដែលប៉ះពាល់ដល់ទំនៀមទម្លាប់ប្រពៃណី ដូចជា កសិកម្មវិលជុំនិងកម្មសិទ្ធិដីសហគមន៍ ជាដើម។
ជារឿយៗ ការយល់ខុសអំពីការរស់នៅនិងការអនុវត្តរបស់ជនជាតិដើមភាគតិច អាចនាំឱ្យមានការរើសអើង និងបង្កគ្រោះថ្នាក់។
សៀន សុខនី មកពីក្រុមជនជាតិដើមភាគតិចព័រ។ នាងបានឮប្រជាជនខ្មែរនិយាយថា មនុស្សនៅក្នុងសហគមន៍របស់នាង «ស៊ីកូនខ្លួនឯង» ឬជា «ឃាតកឈាមត្រជាក់»។
នាងបាននិយាយថា៖ «យើងជាខ្មែរដើម។ ពួកយើងនៅទីនេះយូរជាងគេ»។
ដោយមកពីក្រុមជនជាតិដើមភាគតិចផ្សេងៗគ្នា ពួកគេបានចែករំលែកបទពិសោធន៍ក្នុងការរស់នៅថា វប្បធម៌ ទំនៀមទម្លាប់ និងភាសារបស់ពួកគេកំពុងធ្លាក់ចុះ។ ពួកគេបន្ថែមថា ពួកគេនឹងប្រើជំនាញថ្មីនេះក្នុងការជួយចងក្រងឯកសារស្តីពីវប្បធម៌របស់ពួកគេ និងបង្ហាញពីបញ្ហាប្រឈមក្នុងការរស់នៅរបស់សហគមន៍ពួកគេ។
លោក លាង បាននិយាយថា៖ «ប្រសិនបើយើងមិនការពារវប្បធម៌របស់យើងទេ វានឹងបាត់បង់»។
សិស្សទាំងនេះមានរឿងរ៉ាវផ្ទាល់ខ្លួន ដើម្បីចែករំលែកអំពីការបាត់បង់ភាសា បញ្ហាសិទ្ធិដីធ្លី ការផ្លាស់ប្តូររបៀបរស់នៅក្នុងសហគមន៍របស់ពួកគេ។
ក្លាន តាង ជាជនជាតិដើមភាគតិចចារ៉ាយ មកពីខេត្តរតនគិរី ហើយបាននិយាយអំពីជនជាតិដើមភាគតិចចំនួន១០គ្រួសារ ដែលចម្ការស្វាយចន្ទីរបស់ពួកគេត្រូវបានឈូសឆាយដោយក្រុមហ៊ុនឯកជនមួយ។ តាង ក៏ចង់ចងក្រងឯកសារអំពីការធ្វើចំណាកស្រុក ដើម្បីរកការងារធ្វើដោះបំណុល [ដែលពូរបស់គាត់បានប្រឈម] ដើម្បីរកលុយទិញថ្នាំសង្កូវ។
ហម គាសី ជនជាតិដើមភាគតិចមិល មកពីខេត្តក្រចេះ ចង់ចងក្រងឯកសារអំពីការប្រើប្រាស់ដីប្រពៃណីដែលត្រូវបានកំណត់ថាជាតំបន់ការពារ។
លោក ស៊ុំ ស៊ីថែន នាយកប្រតិបត្តិនៃអង្គការភាពយន្តឈូករ័ត្ន និងជាគ្រូបង្រៀនក្នុងកម្មវិធីផលិតវីដេអូឯកសារ បាននិយាយថា អង្គការមិនពាក់ព័ន្ធនឹងការតស៊ូមតិអំពីបញ្ហានោះទេ ប៉ុន្តែគ្រាន់តែផ្ដល់ឧបករណ៍ដែលសិស្សទាំងនេះត្រូវការ ដើម្បីផលិតរឿងរបស់ពួកគេ។ លោក ស៊ីថែន បាននិយាយថា ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ប្រហែលពាក់កណ្តាលនៃសិស្សដែលបានបញ្ចប់ការសិក្សា បានបង្ហាញថា ពួកគេចង់ប្រើជំនាញផលិតភាពយន្ដសម្រាប់ការតស៊ូមតិ។
លោក លាង ដែលជាសិស្សជនជាតិដើមភាគតិចមិល បាននិយាយថា ការរៀនសូត្ររបស់គាត់មិនសូវល្អឡើយ។ លោកថា លោកមិនចេះប្រើកាមេរ៉ា ឬកុំព្យូទ័រ នៅពេលចូលរៀនវគ្គបណ្ដុះបណ្ដាលនេះដំបូង ប៉ុន្តែឥលូវនេះ លោកអាចធ្វើវីដេអូឯកសារអំពីសកម្មជនជាជនជាតិដើមភាគតិចមិលដែលមានពិការភាព និងកំពុងធ្វើការអំពីសិទ្ធិដីធ្លី។
សុខនី បាននិយាយថា សហការីរបស់នាងមកពីក្រុមផ្សេងគ្នា ប៉ុន្តែហាក់មានការព្រួយបារម្ភស្រដៀងគ្នានេះ។
សិស្សជនជាតិដើមភាគតិចព័ររូបនេះបាននិយាយថា៖ «យើងមានវប្បធម៌ផ្សេងៗគ្នា ប៉ុន្តែក៏មានផ្នែកខ្លះស្រដៀងគ្នា និងផ្នែកខ្លះខុសគ្នាទាំងស្រុង»។
សុខនី បន្ថែមថា ការធ្វើឱ្យក្រុមជនជាតិដើមភាគតិចយល់ច្បាស់អំពីការរស់នៅ នឹងជួយឱ្យពួកគេអាចប្រឈមជាមួយនឹងមតិនិងផ្នត់គំនិតអវិជ្ជមានអំពីសហគមន៍របស់ពួកគេ។
នាងបន្តថា៖ «យើងគួរតែរស់នៅតាមរបៀបរបស់យើង និងប្រាប់អ្នកដទៃថាយើងមានសមត្ថភាព ហើយយើងជាមនុស្សល្អទេ ជាមនុស្សដែលគោរពសិទ្ធិ និងច្បាប់ និយាយឱ្យខ្លីទៅយើងជាមនុស្សដែលមានតម្លៃដែរ»៕
បកប្រែ និងសម្រួលចេញពីអត្ថបទដើមភាសាអង់គ្លេស៖ Budding Indigenous Filmmakers Find Common Ground in Phnom Penh
