រដ្ឋធម្មនុញ្ញចែងថា កម្ពុជាអនុវត្តនយោបាយប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្ស អំណាចបែងចែកដាច់ពីគ្នា រវាងអំណាចនីតិបញ្ញត្តិ អំណាចនីតិប្រតិបត្តិ និងអំណាចតុលាការ។
មាត្រា៨០ ចែងថា៖ «តំណាងរាស្ត្ររូបណាក៏ដោយមិនអាចត្រូវបានចោទប្រកាន់ ចាប់ខ្លួន ឃាត់ខ្លួន ឬឃុំខ្លួន ដោយហេតុបានសម្ដែងយោបល់ឬបញ្ចេញមតិក្នុងការបំពេញមុខងាររបស់ខ្លួនសោះឡើយ»។
មាត្រាដដែលបញ្ជាក់ថា វិធានការអាចធ្វើលើសមាជិករដ្ឋសភាណាមួយបាន លុះត្រាតែមានការយល់ព្រមពីរដ្ឋសភា វៀរលែងតែក្នុងករណីបទល្មើសព្រហ្មទណ្ឌជាក់ស្តែងប៉ុណ្ណោះ។
ច្បាប់កំពូលនេះក៏បានបញ្ញត្តិដែរថា ការលើកអភ័យឯកសិទ្ធិសមាជិកសភា ដើម្បីបើកផ្លូវឱ្យមានការផ្តន្ទាទោសពីបទល្មើសណាមួយ ត្រូវអនុម័តតាមមតិភាគច្រើន ២ភាគ៣ នៃសមាជិករដ្ឋសភាទាំងមូល។ ហើយការឃុំខ្លួន ការចោទប្រកាន់ ត្រូវផ្អាក ប្រសិនបើរដ្ឋសភាបានបញ្ចេញមតិឱ្យផ្អាកតាមមតិភាគច្រើន ៣ភាគ៤ នៃចំនួនសមាជិករដ្ឋសភាទាំងមូល។
មួយវិញទៀត បទបញ្ជាផ្ទៃក្នុងនៃរដ្ឋសភាត្រង់ប្រការ៣៤ថ្មីវិញ ចែងថា គណៈកម្មការទាំងឡាយ របស់រដ្ឋសភាអាចអញ្ជើញរដ្ឋមន្ត្រីណាមួយមកបំភ្លឺពីបញ្ហាអ្វីមួយដែលពាក់ព័ន្ធនឹងវិស័យទទួលខុសត្រូវរបស់ខ្លួន។
បន្ថែមពីនេះ ប្រការ៣៥ លើកឡើងថា៖ «រដ្ឋសភាអាចទម្លាក់សមាជិកគណៈរដ្ឋមន្ត្រី ឬទម្លាក់រាជរដ្ឋាភិបាលពីតំណែង ដោយអនុម័តញត្តិបន្ទោសតាមសំឡេងឆ្នោតភាគច្រើនដាច់ខាតនៃសមាជិករដ្ឋសភាទាំងមូល។ ញត្តិបន្ទោសរាជរដ្ឋាភិបាល ត្រូវបានលើកឡើងជូនរដ្ឋសភាដោយតំណាងរាស្ត្រចំនួន៣០នាក់យ៉ាងតិច ទើបរដ្ឋសភាអាចលើកពិភាក្សាបាន»។
ក៏ប៉ុន្តែ បើគេពិនិត្យមើលខ្លឹមសារច្បាប់ស្តីពីការបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងតំណាងរាស្ត្រ តំណែងរបស់សមាជិករដ្ឋសភាហាក់ស្ថិតក្នុងកណ្ដាប់ដៃមេបក្សនយោបាយទៅវិញ។
មាត្រា១៣៩ នៃច្បាប់នេះ ចែងថា៖ «[…] សមាជិករដ្ឋសភាត្រូវបាត់បង់សមាជិកភាពរបស់ខ្លួនតាមករណីសាម៉ីខ្លួនបាត់បង់សមាជិកភាពពីគណបក្សនយបាយរបស់ខ្លួន [និង] ក្នុងករណីសាម៉ីខ្លួនត្រូវតុលាការផ្តន្ទាទោសពីបទឧក្រិដ្ឋឬបទមជ្ឈិមណាមួយ»។
បញ្ហានេះបង្កើតជាសំណួរថា តើមាត្រា១៣៩នៃច្បាប់បោះឆ្នោតគំរាមកំហែងដល់ឯករាជ្យភាពសមាជិកសភាឬទេ?
មន្ត្រីតស៊ូមតិនិងអង្កេតនៅអង្គការឃ្លាំមើលការបោះឆ្នោត ខុមហ្វ្រែល ដែលជាអង្គការឃ្លាំមើលដំណើរការសភាផងនោះ លោក កន សាវាង្ស និយាយថា រដ្ឋសភាជាស្ថាប័នកំពូលមួយមានតួនាទីឃ្លាំមើលការអនុវត្តច្បាប់ អនុម័តច្បាប់ កែច្បាប់ និងមានសិទ្ធិកោះហៅមន្ត្រី រួមទាំងនាយករដ្ឋមន្ត្រី មកសាកសួរ បើការអនុវត្តច្បាប់ណាមួយមានភាពចម្រូងចម្រាសកើតឡើង ដើម្បីធានាប្រយោជន៍សាធារណៈ។
ក៏ប៉ុន្តែលោកថា ប៉ុន្មានឆ្នាំចុងក្រោយនេះ ស្ថាប័នកំពូលមួយនេះហាក់អសកម្មក្នុងការប្រើប្រាស់សិទ្ធិអំណាចរបស់ខ្លួនដែលធានាដោយរដ្ឋធម្មនុញ្ញ បើទោះបីមានការរិះគន់ពីចំណាត់ការចាប់ឃុំខ្លួនសកម្មជនបរិស្ថាន សិទ្ធិមនុស្ស និងការបាញ់អ្នកតវ៉ាដីធ្លីឱ្យរងរបួស ជាដើម បានធ្វើឡើងមិនអនុលោមតាមរដ្ឋធម្មនុញ្ញក៏ដោយ។
លោកថា៖ «ការងារនេះ គាត់ពិបាកក្នុងការអន្តរាគមន៍ណាស់ ពីព្រោះបើកាលណាគាត់ប៉ះពាល់ទៅដល់មន្ត្រី ឬទៅដល់ចំណែកអ្នកណាមួយដែលមានអំណាចទឹកប្រាក់ ឬអ្វីដែលធំពីលើគាត់ទៀត អាហ្នឹងគាត់ប្រឈមនៅក្នុងបក្សរបស់គាត់ហើយ។ នេះជាចំណុចនៅក្នុងចំណោមឯករាជ្យភាពនៅក្នុងបក្សហ្នឹង វាស្ថិតនៅក្នុងខ្លេ[កៀបជាប់]ហ្នឹង ដែលសេរីភាពគាត់មិនពេញលេញជូនប្រជាពលរដ្ឋ»។
លោក កន សាវាង្ស កត់សម្គាល់ថា បញ្ហានេះអាចមកពីចំណងធំ២ដែលត្រូវកែលម្អ ទើបអាចបើកផ្លូវឱ្យសភាជិករដ្ឋសភាឬតំណាងរាស្ត្រអាចបំពេញការងារដោយឯករាជ្យ ដើម្បីការពារប្រយោជន៍ម្ចាស់ឆ្នោតបាន។
បើតាមអ្នកឃ្លាំមើលរូបនេះ ចំណងទី១ គឺការបោះឆ្នោតតាមប្រព័ន្ធសមាមាត្រដែលកម្ពុជាកំពុងអនុវត្តបច្ចុប្បន្ន ហើយប្រព័ន្ធនេះ គណបក្សនយោបាយមានឥទ្ធិពលទៅលើតំណាងរាស្ត្រ ព្រោះសន្លឹកឆ្នោតគាំទ្របក្ស មិនគាំទ្របុគ្គលដូចប្រព័ន្ធបោះឆ្នោតឯកក្តនាមនោះទេ។
ចំណងមួយទៀត គឺមាត្រា១៣៩ នៃច្បាប់បោះឆ្នោតជ្រើសតាំងតំណាងរាស្ត្រ ដោយលោកថា មាត្រានេះបានចងតំណាងរាស្ត្រឱ្យបន្តស្វែងរកផលប្រយោជន៍ឱ្យបក្ស ផ្ទុយពីគោលការណ៍អព្យាក្រឹត្យភាពដូចមានចែងក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ។
លោក សាវាង្ស បារម្ភថា បើគ្មានអ្វីកែលម្អទេ តំណាងរាស្ត្រនៅតែស្ថិតក្រោមឥទ្ធិពលគណបក្សនយោបាយ មិនអាចបំពេញតួនាទីជាស្ថាប័នឯករាជ្យដូចមានចែងក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ហើយថា បញ្ហានេះ វានឹងក្លាយជាឧបសគ្គដល់ការស្ថាបនាប្រព័ន្ធប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្សនៅកម្ពុជា។
លោកថា៖ «បើយើងពិនិត្យទៅលើគោលការណ៍បោះឆ្នោត និងគោលការណ៍អព្យាក្រឹត្យភាពអី វាត្រូវតែធ្វើការកែសម្រួលហើយនៅលើច្បាប់ហ្នឹង ពីព្រោះហេតុអី? បើយើងនិយាយពីភាពតំណាងរបស់ប្រជាពលរដ្ឋវិញ គឺជាមនុស្សដែលប្រជាពលរដ្ឋពេញចិត្ត។ ប៉ុន្តែបើយើងពិនិត្យពីការអនុវត្តជាក់ស្តែង គឺច្បាប់ហ្នឹងមិនទាន់បានបង្ហាញភាពពេញលេញទៅលើតំណាងប្រជាពលរដ្ឋទេ»។
ប្រធានសមាគមការពារសិទ្ធិមនុស្សអាដហុក លោក នី សុខា មានប្រសាសន៍ថា មាត្រា១៣៩ នៃច្បាប់បោះឆ្នោតនេះ សមាជិករដ្ឋសភានឹងបាត់បង់តំណែងជាស្វ័យប្រវត្តិ បើសកម្មភាពរបស់ពួកគេធ្វើឱ្យមេបក្សមិនពេញចិត្ត។ លោកយល់ថា ចំណងនេះជាការបើកផ្លូវឱ្យអ្នកនយោបាយអាចប្រើឥទ្ធិពលរបស់ខ្លួន ដើម្បីដាក់សម្ពាធទៅលើស្ថាប័នកំពូលផ្សេងទៀត តាមរយៈបញ្ជូនមាត្រាណាមួយ ទៅក្នុងច្បាប់ដែលត្រូវបានស្នើឡើង ខណៈស្ថាប័នអនុម័តច្បាប់លែងហ៊ានជំទាស់ទៅហើយនោះ។
លោកថា៖ «ហ្នឹងហើយដែលគេថា អំណាចទាំងពីរហ្នឹងនៅមិនទាន់ឯករាជ្យទេ ដោយសារតែវាមានលក្ខខណ្ឌចងក្នុងច្បាប់មួយចំនួន ដែលវាធ្វើឱ្យអំណាចនីតិបញ្ញត្តិ និងអំណាចតុលាការហ្នឹង មិនមានភាពឯករាជ្យឱ្យបានត្រឹមត្រូវចេញពីអំណាចប្រតិបត្តិ»។
នាយកប្រតិបត្តិអង្គការអភិវឌ្ឍន៍ផ្នត់គំនិត លោកបណ្ឌិត សេក សុជាតិ កត់សម្គាល់ថា មាត្រា១៣៩ ហាក់មិនស្របគ្នាទៅនឹងសិទ្ធិតំណាងរាស្ត្រដែលត្រូវធានាដោយរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ដែលការនេះ លោកបារម្ភថា បញ្ហាសង្គមនឹងកើតឡើងច្រើនទៀត បើភាគីពាក់ព័ន្ធមិនពិចារណាកែតម្រូវ។
លោកថា៖ «វាដូចជាច្បាប់ផ្សេងៗទៀតដែរ ចំណុចល្អហ្នឹងវាច្រើនហើយ ក៏ប៉ុន្តែជាទូទៅ យើងមានការបង្កប់នូវចំណុចអវិជ្ជមានដែលគ្រប់ភាគីពាក់ព័ន្ធគួរតែពិចារណាឡើងវិញ […] ការពិត យើងឃើញហើយនៅកន្លែងហ្នឹង គឺគេចងតំណាងរាស្ត្រតាមរយៈគណបក្សនយោបាយ គឺមនុស្សរបស់គណបក្សមិនអាចដើរចេញពីគណបក្ស ទោះបីគណបក្សខុសក៏ដោយ ត្រូវក៏ដោយ គឺត្រូវតែនៅជាមួយនឹងបក្ស»។
ប៉ុន្តែអ្នកនាំពាក្យរដ្ឋសភា លោក ឡេង ប៉េងឡុង យល់ឃើញផ្ទុយពីនេះ។ លោកថា ច្បាប់បោះឆ្នោត កើតចេញពីការព្រមព្រៀងរបស់អ្នកនយោបាយ ក្នុងនោះមានទាំងបក្សប្រឆាំងផងដែរ មុនគណបក្សនេះត្រូវបានរំលាយដោយតុលាការកំពូល។
តំណាងរដ្ឋសភារូបនេះយល់ថា បើសង្គមស៊ីវិលយល់ថា មាត្រាណាមួយនៃច្បាប់បោះឆ្នោតនេះ មានការគំរាមកំហែងដល់តួនាទីតំណាងរាស្ត្រ ពួកគេអាចស្នើកែបាននៅពេលគណបក្សថ្មីណាមួយជាប់ឆ្នោតបានឡើងកាន់អំណាចជំនួសគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា។
មួយវិញទៀត លោកថា ភាពចម្រូងចម្រាសនៃការអនុវត្តកន្លងទៅ រដ្ឋសភាមានចំណាត់ការ តែគ្រាន់ថាចំណាត់ការនោះត្រូវបានធ្វើឡើងជាសម្ងាត់។
លោកថា៖ «យើងមិនធ្វើជាសាធារណៈទេ ព្រោះថា រដ្ឋសភានិងរដ្ឋាភិបាលជាគណបក្សតែមួយ ដូច្នេះហើយការងារស្អី យើងធ្វើនៅក្នុងរង្វង់គណបក្ស។ គណបក្សតែងតែប្រជុំគ្នារាល់ពេលដែលមានបញ្ហា គេតែងតែប្រជុំពិភាក្សាគ្នា»។
តែយ៉ាងណា លោក នី សុខា យល់ថា វាចាំបាច់ណាស់ដែលស្ថាប័នឃ្លាំមើលការអនុវត្តច្បាប់មួយនេះស្នើឱ្យកែច្បាប់នេះឡើងវិញ ដើម្បីបើកផ្លូវឱ្យសមាជិករដ្ឋសភាអាចបំពេញតួនាទីបានពេញលេញឡើងវិញ ទើបអាចចូលរួមកសាងប្រព័ន្ធប្រជាធិបតេយ្យដូចមានចែងក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ។
លោកថា៖ «របបសភានិយមនេះ មានន័យថា ជារបបមួយដែលរដ្ឋសភាហ្នឹងមានអំណាចខ្ពស់ណាស់ គាត់អាចឈានទៅដកនាយករដ្ឋមន្ត្រីមុនអាណត្តិទៀត បើយើងមើលក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ។ ប៉ុន្តែបើសិនជាមានការរារាំងពីច្បាប់មួយចំនួន អ៊ីចឹងមានន័យថា អនុវត្តនូវអំណាចរបស់គាត់ឱ្យស្របតាមរដ្ឋធម្មនុញ្ញហ្នឹងបានទេ? អាហ្នឹងហើយវាជាឧបសគ្គធំណាស់សម្រាប់ដំណើរការកសាងប្រជាធិបតេយ្យនៅក្នុងសង្គមយើងទៅមុខទៀតនោះ»៕
