មន្រ្តីអង្គការសង្គមស៊ីវិលយល់ឃើញថា ក្នុងរយៈពេលជិត៣០ឆ្នាំមកនេះ ខ្លឹមសារសំខាន់ៗមួយចំនួនដូចមានកំណត់នៅក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ រដ្ឋាភិបាលហាក់មិនបានអនុវត្តឱ្យបានពេញលេញនោះទេ ដែលជាហេតុនាំឱ្យមានការរិះគន់ថា មានការរំលោភទៅនឹងស្មារតីនៃកិច្ចព្រមព្រៀងទីក្រុងប៉ារីសផងនិងរដ្ឋធម្មនុញ្ញផង។
មន្រ្តីជាន់ខ្ពស់សមាគមការពារសិទ្ធិមនុស្សអាដហុក លោក ស៊ឹង សែនករុណា មើលឃើញថា រដ្ឋាភិបាលពិតជាមិនបានឆ្លើយតបឱ្យបានគ្រប់ជ្រុងជ្រោយដូចមានចែងនៅក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញនៅឡើយទេ បើទោះជាបានប្រើពេលអស់ជិត៣០ឆ្នាំមកហើយក្តី ជាពិសេសលើបញ្ហាសិទ្ធិមនុស្ស។
លោកថ្លែងបន្តនៅថ្ងៃសុក្រថា តាមរយៈការដកសេចក្តីទុកចិត្តពីប្រទេសមហាអំណាចធំៗខាងប្រជាធិបតេយ្យ បានធ្វើឱ្យកម្ពុជាបាត់បង់ឱកាសជាច្រើន ទាំងផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច និងនយោបាយ។
លោកបន្តថា៖ «ការគោរពសិទ្ធិមនុស្ស ហើយនិងប្រជាធិបតេយ្យអីទាំងអស់ហ្នឹង គឺមិនទាន់មានភាពល្អប្រសើរទេ រហូតមានដល់គេមានការដាក់សម្ពាធនិងលក្ខខណ្ឌផ្សេងៗ ដើម្បីជំរុញឱ្យមានលំហនៃការគោរពសិទ្ធិមនុស្សនិងប្រជាធិបតេយ្យនេះឡើងវិញ។ ទន្ទឹមនឹងនេះ កម្ពុជាយើងក៏ទទួលរងការដាក់ទណ្ឌកម្មខ្លះៗរួចមកហើយ ដូចជា ការដកនូវ EBA ២០ភាគរយ និងមិនទាន់បានធ្វើកិច្ចសន្យាថ្មីអំពី GSP ជាដើម»។
កម្ពុជាបានកំណត់ថា រដ្ឋធម្មនុញ្ញ គឺជាច្បាប់កំពូលរបស់ប្រទេស។ បទដ្ឋាននិងគតិយុត្តផ្សេងទៀត គឺត្រូវអនុលោមតាមស្មារតីដូចមានចែងនៅក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ។ ច្បាប់នេះត្រូវបានប្រកាសឱ្យប្រើប្រាស់ជាផ្លូវការចាប់ពីថ្ងៃទី២៤ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៩៣។
គិតត្រឹមថ្ងៃទី២៤ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០២១ រដុ្ឋធម្មនុញ្ញដែលជាច្បាប់កំពូលនេះមានអាយុកាល២៨ឆ្នាំមកហើយ។ រដ្ឋធម្មនុញ្ញ ត្រូវបានឆ្លងកាត់ការធ្វើវិសោធនកម្មចំនួន៩លើក គិតត្រឹមដើមឆ្នាំ២០១៨ បូករួមទាំងការតាក់តែងជារដ្ឋធម្មនុញ្ញបន្ថែមកាលពីខែកក្កដា ឆ្នាំ២០០៤ នោះផង។
បញ្ហានេះ លោក ស៊ឹង សែនករុណា យល់ឃើញថា ការធ្វើវិសោធនកម្មញឹកញាប់ពេកនេះ មិនមានជាផលល្អប៉ុន្មានទេសម្រាប់ជាតិ។ ម្យ៉ាងវិញទៀត លោកថា វិសោធនកម្មដែលគេតែងសង្កេតឃើញនោះ គឺជាការកែប្រែដែលតម្រូវទៅតាមការចង់បានរបស់អ្នកនយោបាយ ហើយការធ្វើច្បាប់បែបនេះនឹងធ្វើឱ្យខ្លឹមសារនៃច្បាប់នេះលែងមានន័យថែមទៀតផង។
លោកបន្តថា៖ «ខ្ញុំមើលឃើញថា ករណីខ្លះហ្នឹង គឺធ្វើឡើងតម្រូវចិត្តរបស់អ្នកនយោបាយជាជាងធ្វើឡើងសម្រាប់ប្រយោជន៍រួមរបស់ជាតិ។ ហើយវាអាចធ្វើឱ្យបាត់បង់នូវគុណតម្លៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញដែលជាច្បាប់កំពូលរបស់ជាតិយើងហ្នឹង»។
សម្រាប់នាយករងនៃអង្គការការពារសិទ្ធិមនុស្សលីកាដូ លោក អំ សំអាត ក៏យល់ស្របដែរថា កាលណាច្បាប់មួយកែប្រែញឹកញាប់ពេក វាមិនមែនជាជម្រើសល្អនោះទេ ប៉ុន្តែមិនមែនមានន័យថា ការបង្កើតច្បាប់មកហើយ មិនអាចកែប្រែបាននោះដែរ។
បើតាមលោក អំ សំអាត មុននឹងធ្វើវិសោធនកម្ម គេត្រូវពិនិត្យឱ្យបានម៉ត់ចត់និងវាស់វែងពីតម្រូវការចាំបាច់របស់សាធារណជន មិនមែនច្បាប់ធ្វើដើម្បីឆ្លើយតបទៅនឹងស្ថានភាពនយោបាយឬការចង់បានរបស់មេដឹកនាំណាមួយនោះទេ។
លោកបន្តថា៖ «ការពិតទៅ នៅលើពិភពលោក រដ្ឋធម្មនុញ្ញប្រទេសមួយៗ វាតែងមានការធ្វើវិសោធនកម្មដែរ។ ប៉ុន្តែមានឈានចូលដល់ការធ្វើវិសោធនកម្មនេះ ទាល់តែគេសិក្សាឱ្យបានគ្រប់ជ្រុងជ្រោយណាស់ ទម្រាំគេធ្វើវិសោធនកម្មមួយៗ។ ដោយឡែក សម្រាប់កម្ពុជាយើងវិញ ធ្វើវិសោធនកម្ម៨លើក និងរដ្ឋធម្មនុញ្ញបន្ថែម១លើកទៀត វាគឺជារឿងមួយដែលច្រើន» ។
ក្រុមមន្រ្តីអង្គការមិនមែនរដ្ឋាភិបាលទាំងនេះក៏សង្កេតឃើញថា ខ្លឹមសារសំខាន់ៗមួយចំនួនដូចបានចែងក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ រដ្ឋាភិបាលមិនត្រឹមតែមិនបានអនុវត្តឱ្យបានគ្រប់ជ្រុងជ្រោយនៅឡើយទេ ហើយបានរំលោភបំពានថែមទៀតផង។
ពួកគាត់បន្តថា បញ្ញត្តិដែលនិយាយពីសិទ្ធិសេដ្ឋកិច្ច សង្គម និងនយោបាយ ជាពិសេសសិទ្ធិនៃការបញ្ចេញមតិ ត្រូវបានរឹតត្បិត។ ជាងនេះទៀត គេកម្រឃើញមានការដោះស្រាយពីរដ្ឋាភិបាលដូចខ្លឹមសារមួយចំនួន ត្រង់ចំណុច អង្គការរដ្ឋជាអ្នកធានារកទីផ្សារសម្រាប់កសិផលនិងដោះស្រាយរាល់សំណើពីពលរដ្ឋជាដើម។
លោក អំ សំអាត ថ្លែងបន្តថា បញ្ហាទាំងនេះនៅមិនមើលឃើញមានភាពប្រសើរនៅឡើយទេ។លោកថា ក្នុងរយៈពេលប៉ុន្មានឆ្នាំចុងក្រោយនេះ សិទ្ធិសេរីភាពនិងកាតព្វកិច្ចទាំងនេះបានធ្លាក់ចុះនិងដើរថយក្រោយទៅវិញ។
លោកបន្តថា៖ «មើលទៅស្មារតីនៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញ វាហាក់ដូចជាការរិះគន់ និងការលើកឡើងទាំងឡាយនេះ វាមិនសមស្របទៅតាមរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ជាពិសេសច្បាប់ផ្សេងៗដែលកើតមានឡើងពេលវិបត្តិនយោបាយឬការដោះស្រាយនយោបាយ វាហាក់បីដូចជាចេតនានយោបាយច្រើនជាងការគោរពទៅតាមគោលការណ៍នៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញ»។
សម្រាប់ឆ្នាំនេះ គេសង្កេតឃើញទាំងអ្នកនយោបាយនិងស្ថានទូតប្រទេសមហាអំណាចផង បានចេញសារព្រមគ្នាសម្រាប់ចូលរួមខួបលើកទី២៨នៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះ។
លោក កឹម សុខា អតីតប្រធានគណបក្សសង្រ្គោះជាតិ ដែលកំពុងជាប់បម្រាមនយោបាយ បានបង្ហោះសារនៅលើហ្វេសប៊ុករបស់លោក ដោយអំពាវនាវឱ្យរួមគ្នា ការពារ គោរព និងអនុវត្តតាមស្មារតីដើម ដែលមានកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពទីក្រុងប៉ារីសស្តីពីកម្ពុជាជាមូលដ្ឋាន។
បន្ថែមពីលើនេះ លោក កឹម សុខា ដែលកំពុងជាប់សំណុំរឿងនៅតុលាការផងនោះ ក៏បានបញ្ជាក់បន្ថែមទៀតថា រួមគ្នាបញ្ឈប់ការរំលោភរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ដោយកុំបំពានលើរបបរាជានិយមអាស្រ័យធម្មនុញ្ញ កុំងាកចេញពីគោលការណ៍ប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្ស ដែលធានាដោយច្បាប់កំពូលនេះ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ លោកថា ត្រូវរួមគ្នាពង្រឹងស្មារតីឯកភាពជាតិ គោរពសិទ្ធិគ្នាទៅវិញទៅមក លើកកម្ពស់គុណធម៌និងសីលធម៌ ជាពិសេសត្រូវជម្រុះចេញនូវអំពើហិង្សា បង្កការឈឺចាប់ និងការជេរប្រមាថគ្នា ដែលនាំមកនូវការបែកបាក់និងមហន្តរាយដល់សង្គមជាតិ។
ដោយឡែក ស្ថានទូតសហរដ្ឋអាមេរិកប្រចាំកម្ពុជា ក៏បានលើកឡើងនៅលើទំព័រហ្វេសប៊ុកផ្លូវការរបស់ខ្លួននៅចំទិវារដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះដែរថា ថ្ងៃនេះ សហរដ្ឋអាមេរិកចូលរួមជាមួយប្រជាជនកម្ពុជា ក្នុងការប្រារព្ធទិវារដ្ឋធម្មនុញ្ញ ដោយស្តារប្រទេសកម្ពុជាឱ្យទៅជា “កោះសន្តិភាព” ដែលឈរលើមូលដ្ឋាននៃលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្ស និងធានាដល់សិទ្ធិមនុស្ស និងការគោរពច្បាប់។
មន្រ្តីនាំពាក្យគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា លោក សុខ ឥសាន ចាត់ទុកការរិះគន់របស់មជ្ឈដ្ឋាននានា នេះថា ពួកគេកំពុងតែអនុវត្តនូវស្មារតីនៃសិទ្ធិបញ្ចេញមតិ ដូចមានចែងនៅក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញដោយមិនដឹងខ្លួន។ បើតាមលោក សុខ ឥសាន ទាំងនេះគឺជាការផ្តល់សិទ្ធិយ៉ាងទូលំទូលាយរបស់រដ្ឋាភិបាល ដែលជាការឆ្លើយតបទៅនឹងតម្រូវការចាំបាច់របស់ពលរដ្ឋនៅក្នុងសង្គម។
លោកបន្តថា វាមិនមែនជារឿងងាយស្រួលឡើយ សូម្បីប្រទេសជឿនលឿននៅក្នុងពិភពលោក រួមទាំងសហរដ្ឋអាមេរិកផង ក្នុងការកសាងជំនឿទុកចិត្ត និងច្បាប់ទម្លាប់សម្រាប់ប្រទេស។ ហេតុដូច្នេះ ការទាមទារឱ្យរដ្ឋាភិបាលសម្រេចបានចំពោះស្មារតីនៃច្បាប់ក្នុងរយៈពេលខ្លីនេះ គឺពិតជាមិនមែនជារឿងងាយស្រួលឡើយ។
លោកបន្តថា៖ «ប្រវត្តិសាស្រ្តក្នុងដំណាក់កាលថ្មីនេះ ក្រោយកិច្ចព្រមព្រៀងទីក្រុងបារីសនេះ គេឱ្យយើងអនុវត្តនូវរបបប្រជាធិបតេយ្យ សេរី ពហុបក្ស អ៊ីចឹងទេ បើសេរីពហុបក្ស បក្សមួយមានគំនិតផ្សេង ហើយបក្សមួយទៀតមានគំនិតផ្សឹង អាហ្នឹងវាជារឿងធម្មតាទេ ដូច្នេះការវាយតម្លៃនៃការអនុវត្តរដ្ឋធម្មនុញ្ញ គឺវាមានលក្ខណៈខុសៗគ្នាបែងហ្នឹងហើយ។ អ្នកដែលលម្អៀងទៅមជ្ឈដ្ឋានប្រឆាំង គេនិយាយរបៀបប្រឆាំងទៅ អ្នកដែលលម្អៀងមកគណបក្សកាន់អំណាច គេនិយាយម្ខាងមកគណបក្សកាន់អំណាចទៅ»។
បើតាមអ្នកនាំពាក្យគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជារូបនេះ ក្នុងរយៈពេលជិត៣០ឆ្នាំមកនេះ បន្ទាប់ពីប្រសូត្របានរដ្ឋធម្មនុញ្ញមួយ រដ្ឋាភិបាលសម្រេចបាននូវផែនការមួយចំនួនធំដូចជា មានសន្តិភាពពេញលេញសម្រាប់ប្រជាជនកម្ពុជា មានការឯកភាពជាតិ និងជាពិសេសក្រោយបញ្ចប់សង្រ្គាមស៊ីវិល ឆ្នាំ១៩៩៨ កម្ពុជាមានឱកាសកសាងនិងអភិវឌ្ឍប្រទេសរហូតមានដូចសព្វថ្ងៃ។
បើទោះជាបែបនេះក្តី សម្រាប់អង្គការមិនមែនរដ្ឋាភិបាល ចាត់ទុកថា សន្តិភាពដែលរដ្ឋាភិបាលលើកឡើងនេះថា គ្រាន់តែជាសន្តិភាពខាងក្រៅប៉ុណ្ណោះ។ ពួកគេថា សន្តិភាពពិតប្រាកដ ដូចដែលសាធារណជនចង់បាន គឺការបើកទូលាយសិទ្ធិសេរីភាពបញ្ចេញមតិ ធានាសិទ្ធិនយោបាយពីក្រុមប្រឆាំង ផ្តល់ឱកាសនៃការចូលរួមពីប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយឯករាជ្យឡើងវិញ ព្រមទាំងសង្គមស៊ីវិលជាតិនិងអន្តរជាតិ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ ពួកគេថា អំណាចទាំង៣ រួមមាន នីតិបញ្ញត្តិ ប្រតិបត្តិ និងតុលាការ ត្រូវតែនៅដាច់ដោយឡែកនិងមានភាពឯករាជ្យពីគ្នា៕
